HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Անուշ Քոչարյան

Բալկոնում Տիգրան Պասկեւիչյանն է

Բաղրամյանի ներքին բակերից մեկում գտնվող իմ այս բալկոնը միակն է, որ պահպանել է նախնական ձեւը՝ առաջ չեն տվել, չեն փակել ապակիներով, չի փոփոխել գունային հիմնական երանգը։ Այս բալկոնում ամեն շաբաթ մի քանի ժամով հանգստանալու, առանձնանալու հնարավորություն է ունենալու մեկը, ում հետ զրուցելու եմ։ Նրանք ամենատարբեր ոլորտներից են, բայց նրանց ընտրությունն ամեն անգամ բացատրություն պետք է ունենա։ Զրույցի թեման տարբեր է լինելու, բայց, ում հյուրընկալելու եմ բալկոնում, ինքս չեմ ներկայացնելու․ նա պետք է իր մասին խոսի երրորդ դեմքով ու այդպես ներկայանա ձեզ։

Բալկոնում բանաստեղծ, լրագրող, վավերագրող Տիգրան Պասկեւիչյանն է։ 

Տիգրան Պասկեւիչյանը՝ երրորդ տարածությունում (ինքն իր մասին)

Մի բանաստեղծություն ունեմ, որ կոչվում է «Ի ցույց». առաջին դեմքով երկար ու ձանձրալի թվարկում է.

Ես լռությունն եմ անապատների, նաեւ ձկների։

Ես «կրկին» բառի անմտությունն եմ։

Ես փաթիլների միջեւ պահպանվող տարածությունն եմ։

Ես ճանապարհի երկարությունն եմ։

Ես տղաների ու աղջիկների տարբերությունն եմ։

Ես կղզիների առանձնությունն եմ։

Ես առարկան եմ։

Դադար

Եվ այդպես շարունակ ․․․

***

Ես Հորացիոն եմ։

***

Ես գյուղի մութն եմ։

Երրորդ դեմքով խոսելու խնդիր կա․Պարույր Հայրիկյանը կամ Գագիկ Ծառուկյանը պիտի լինես, որ դեմքի երրորդով խոսես։ Իմ բանաստեղծություններում միշտ ես-ը կա։ Առաջին դեմքով խոսելն ավելի ճիշտ է. պատասխան պիտի տաս, չէ՞։

«Ի ցույց» բանաստեղծությունն էլ այդ առումով մանտրայի պես բան է։ 

Բայց, եթե երրորդ դեմքով, ուրեմն՝ ասեմ, որ ինքը ինքն ա։ Մի ժամանակ էդպես բանավոր ստուգում էինք, ասենք, կոնյակի ոչ կեղծ լինելը։ Հարցնում էինք՝ ինքն ա, վաճառողն ասում էր՝ հա։ Շիշը բացում էինք, պարզվում էր` ինքը չի։

Այսօր առավոտյան վերընթերցում էի «Ներսից փակ դուռ» խոհը, որը վերաբերում է Ավագ Եփրեմյանի «Երգչախումբը ցրվել է» ժողովածուին։  Ու զրույցն ուզում եմ սկսել հենց այդ գրեթե չափածո գրախոսական խոհից։ Գրում եք․

«Տեղ հասանք, արդեն դրսում ենք։

Երբ դուռը փակ է, հատկապես՝ ներսից, ճակատագիրը վկայություն չէ, ինչպես օրինակ՝ «․․․հուղարկավոր բահ» կամ էլ թե «․․․մարդուց թաքնվող ամեն բան․․․»:

Տեղ հասանք, նորից դրսում ենք։

Խոսքն ընթերցանությա՞նն է վերաբերում։

Նաեւ գրելուն. փակ դուռը փակ է ե՛ւ ներսից, ե՛ւ դրսից։ Ուզում ես ըմբռնել, որսալ, բայց խորհուրդներն, առեղծվածներն անմատչելի են։ Կարող ես մոտենալ, պտտվել շուրջբոլորը, կմնա միայն մոտ լինելու հաճույքը։ Լավ բանաստեղծություն եւ հատկապես` Ավագի գրածներն ընթերցելիս այս զգացողությունն եմ ունենում։ 

«Ինքնագիր» գրական հանդեսում որպես հեղինակ այս պարբերությամբ եք սահմանում ինքնակենսագրականը․ «Ծնվեցի 1965 թվականին։ Քայլեցի սովետական հանրակրթության բավիղներով, իսկ բարձրագույն կրթություն ստանալու երազս այդպես էլ մնաց անկատար, բայց գլուխս բարձիս դնելուց առաջ տասը րոպե մտածում եմ ազգիս մասին, որովհետեւ մինչեւ ճիշտը գա, սուտն աշխարհը կուտի։ Այսքանը»։

Հա, սա կոլեկտիվ աշխատանք է։

Վիոլետ Գրիգորյանը «պատվիրել» էր ձեւաչափը, իսկ ես այդպիսի տեքստեր դժվար եմ գրում։ Գրիգոր Խաչատրյանի մոտ խմում էինք, ասացի՝ սենց «առաջադրանք» կա, սկսեցինք կատակներ անելկամաց-կամաց գրվեց այն, ինչը մեջբերեցիր։ Իսկ էդ «գլուխը բարձին դնելու ու ազգի մասին մտածելու» մասն էլ Անդրանիկի խոսքերից ենք ներմուծել. առանձնապես լուրջ բան չկա։ Հեգնանք, մեծ հաշվով՝ հեգնանք…

Ինձ հատկապես հետաքրքրեց այն, որ վերջակետից հետո գրվում է «այսքանը» եւ նորից վերջակետ է դրվում։ Այդ ի՞նչ վերջնականացման խնդիր է։ 

Ինքնակենսագրություն գրելը միշտ դժվար է։ Տեքստի էդ տեսակը բացառում է հեգնանքը, հումորը, թեթեւությունը. կյանքդ՝ իբրեւ փաստ, պետք է շարադրես։ Դրա համար էլ բանաստեղծական շարքերիցս մեկն անվանել եմ «Curriculum vitae»։ Դա սովետի ժամանակվա «ինքնակենսագրությունն» է, նոր բառապաշարով՝ «CV»-ն։ 

Բարդություն կա մի շնչով չես կարողանում շարադրել փաստն ու փորձառությունը, փաստն իբրեւ փորձառություն կամ փորձառությունը՝ փաստի արժեքով։ «Այսքանը». վերջակետ ես դնում, որ գլուխդ ազատես։ 

Մի այլ բանաստեղծություն ունեք՝ «Ինքնանկար» վերնագրով, որն սկսվում է ներկա ժամանակով եւ շարունակվում անցյալով։ Այդ անցյալ ժամանակն ինձ չէր անհանգստացնի, եթե բնորոշումներ չլինեին։ Գրում եք՝ «ինձ համար լինելը գերխնդիր չէր»․ եթե «ինքնանկար», ինչու՞ անցյալ ժամանակով․․․ 

Հիմա լինելիությունը գերխնդի՞ր է։ 

Սկիզբն այսպես է․

Ես սենց եմ։ Հենց ըսենց։

Չեմ խաղում իմ դերը, 

Ոչ էլ ուրիշի։

Երբեք չեմ հասկացել՝ նկարիչներն ինչու են ինքնանկարվում։ Սելֆին, ասում են, հոգեկան լուրջ շեղում է, բայց ինքնանկարը, եթե դրդապատճառն «ինքնա»-ով սկսվող ուրիշ բաները չեն՝ ինքնահաստատում, ինքնասիրահարվածություն (նարցիսիզմ) եւ այլն, երեւի ես-ի պատճառաբանման կամ արդարացման ակտ է։ Դա տեւում է բավական երկար, դե  ժամանակներն էլ հետ ու առաջ են ընկնում։ 

Ասացիք «արդարանալ»․ այդ արդարացումն ու՞մ համար է․ ինքդ քո՞, թե՞ հանրության առաջ արդարանալու խնդիր է։

Ես քարից կամ բրոնզից սարքված արձան չեմ․կենդանի մարդ եմ եւ անընդհատ կարիք ունեմ ինքս ինձ հաստատելու (ինքնահաստատվել բառը չեմ գործածում. վատ իմաստով է ընկալվում)։ Այսինքն՝ արձանագրել ինքդ քեզ, թեեւ արձան չես․․․ Արդարանալ, պատճառաբանել, մեղա գալ․երեւի մարդկային էությունն է այդպիսին։ 

Այս զրույցի ընթացքում անհնար կլիներ չանդրադառնալ Հանրային խորհրդում ունեցած փորձառությանը։ Խորհրդի նախագահի՝ Արա Շիրինյանի խորհդականի պաշտոնից հրաժարվելու որոշ մանրամասներ Ձեր բաց նամակում առկա էին, բայց հետաքրքիր է՝ ինչու ստանձնեցիք այդ պաշտոնը․․․ (հիշեցի Ձեր «Մտքի պահեստից» շարքի նախավերջին տողը, որն ավելի վաղ է գրվել, քան Դուք կհայտնվեիք խորհրդականի կարգավիճակում․ «Հեռուստատեսությունը ահեղ դատաստանի video տարբերակն է»

Ճիշտն ասած՝ ես հաճույքով չէի անդրադառնա էս թեմային, նկատի ունեմ՝ ահեղ դատաստանը։ Անդրեյ Տարկովսկին Հայտնության մասին խոսելիս ասում էր` դա մեզ պատահում է ամեն օր։ Ահեղ դատաստանն էլ է ամեն օր պատահում, ու, քանի որ լույսն ու ձայնն այլեւս ու վաղուց ուղղորդելի են, հեռուստատեսության միջոցով է պատահում մեզ։ 

Մեզ՝ ու՞մ։

Հանրությանը։ Հանրությանը, որն «ահեղ դատաստանի» կրավորական դիտորդն է։ Ասում էի՝ եկեք էդ մեջտեղի ապակին հանենք, ամեն ինչ տեղը կընկնի։ Ասացին՝ անհնար է։ Երեւի իրենց ասածի մեջ օբյեկտիվ բան կա. այդպես ավելի հեշտ են կառավարվում․․․ Ռիսկերը։

Մեկ տարի առաջ ասում էիք, որ հեղափոխությունը «սիրո եւ համերաշխության» չի լինում, հիմա գրում եք, որ ժամանակն է հասկանալու «Սեր․․․Ու՞մ հանդեպ։ Համերաշխություն․․․ Ու՞մ հետ»։ 

Այս հարցադրումը հեղափոխությու՞նն է կասկածի տակ դնում, թե՞ հեղափոխության կերպը։ 

Նախ հասկանանք՝ ինչ էր այս հեղափոխությունը։ Շատերը պատկերացնում են 2018-ի ապրիլի դրվագը, այդ պատկերացումով էլ դնում «սիրո եւ համերաշխության» դրոշմը։ 

Սերժ Սարգսյանի հրաժարականի օրը եւ ժամին Թումանյան-Աբովյան փողոցի անկյունի սրճարանում էի, հետեւում էի քաղաքի անցուդարձին։ Անծանոթները գրկախառնվում էին, համբուրվում․․․Դրվագը հրաշալի էր։ Դրվագը։ Բայց հեղափոխությունը դրվագ չէ, ընթացք է։

Այսինքն հեղափոխությունն անընդհատ է։ Հիշում եմ՝ 90-ականներին մարդիկ ցուցապաստառներով մեկ Նախագահականի, մեկ Ազգային ժողովի, մեկ Սահմանադրական դատարանի դիմաց էին, հետո 1996-ն էր, 98-ը, 2004-ը (միջանկյալները չեմ էլ նշում), հետո 2008-ի հզոր շարժումը եղավ, որից սերվեց քաղաքացիական նոր վարքը։ 

Եթե հեղափոխությունը դիտարկում ես խիստ որոշակի ժամանակի ու տարածության մեջ,  կտրում ես դեպքերից ու տրամադրություններից, աղճատում ես ժառանգական էներգիան, «սիրո եւ համերաշխության» ձեւակերպումը դառնում է պիտակ… Եւ բավականին վտանգավոր։ 

Հեղափոխությունն ինչ-որ բան փոխելու գործողություն է, իսկ այդ փոփոխության անհրաժեշտությունն առաջացել է որոշակի մարդկանց, ինչ-որ խմբերի վարքի ու արարքի պատճառով։ 

Հիմա, եթե համերաշխ ենք, էդ մարդկանց հետ էլ ենք համերա՞շխ։ 

Էդ մարդկանց սիրո՞ւմ ենք, թե՞․․․

Եթե ասեն՝ հա, սիրում ենք ու համերաշխ ենք, փակուղի կմտնեն։ Եթե ասեն՝ դե, խոսք էր, ասեցինք, լուրջ մի ընդունեք, անհարմար բան կստացվի։

Կարծում եմ՝ այդ երկու բառով հեղափոխության կերպ սահմանելը փոխում է գործողությունների կշիռը․ կարող ես մի բան անել ու կապել դա սիրո եւ համերաշխության հետ, եւ հակառակն էլ է հնարավոր՝ չանել պահանջված մի բան՝ արդարացնելով նորից այդ «սիրով եւ համերաշխությամբ»։ 

Բառի տարողությունը հասկանալու խնդիր է։ Մարդն ասում է սեր՝ առաջին հերթին նկատի ունի իր ծնողին, կնոջն/ամուսնուն, երեխաներին, ընտանիքը, հարազատներին։ Որքան շրջանակը լայնանում է, այնքան նոսրանում է իմաստը։ 

Համերաշխ ենք ու՞մ հետ։ Ասենք, երթուղային տաքսու ուղեւորակազմը կարո՞ղ է համերաշխ լինել։ Բախտակից՝ գուցե, բայց ոչ համերաշխ։ Համերաշխ ես ընկերոջ, համախոհի հետ։ Եթե, այս ամենը հաշվի չառնելով, համերաշխություն ես հայտարարում, ուրեմն (քըռթ) կասեցնում ես հեղափոխությունը։  

Եթե ուզում ես մի բան փոխվի, սիրով ու համերաշխությամբ չի լինի խստապահանջ պիտի լինես, պետք է մերժես համակարգը, ավելի ճիշտ՝ դրժես քո եւ համակարգի ուխտը։

Կեցության հարցը չի՞ բարդանում։ Համակարգից դուրս ինչ-որ բան հնարավո՞ր է։ 

Բարդանում կամ անհնարին է թվում, եթե համակարգն ընդունում ենք որպես «սուրբ խորան»։ Իսկ եթե այն դիտարկում ենք որպես պրակտիկա, որպես գործառույթ, ամեն ինչ տեղն է ընկնում։ Համակարգն իշխող չպետք է լինի։

Երկու տարբերակ կա։ Ֆրանսիան, որ կասկածի, բողոքի եւ ընդվզման մշտաեռ կաթսա է, եւ Սովետը՝ իմ երբեմնի հայրենիքը, որտեղ համակարգը զառամյալ էր, եւ որտեղ մարդիկ խոհանոցներում փսփսում էին կամ նկուղներում  «Ամերիկայի ձայն» ու «Ազատություն» որսում։

Այսօր խոսելու, արտահայտվելու հնարավորությունը կա։ Անհնար է ունենալ մի միտք, որի համար հարթակ չգտնվի՝ առնվազն Ֆեյսբուքի անձնական հաշիվը կա ու կա։ 

Ուզում եմ հասկանալ, խոսելու այստեսակ հնարավորությունը մարդուն իր խնդրի հետ մենակ թողնելու վտանգի առաջ չի՞ կանգնեցնում, եւ այդ խոսելը չի՞ դառնում «չխոսելու» պես մի բան։ 

Խոսելու հնարավորությունն ու խոսքի իրավունքը տարբեր են։ Ավտորիտար իշխանությունները շատ հաճախ խաղարկում են այս տարբերությունն, այսինքն, եթե քո երկիրը Հյուսիսային Կորեա չէ, ուրեմն՝ Ֆրանսիայից հինգ է պակաս։ 

Բայց էս հարցն ինձ համար անձնական է՝ գնահատել խոսքի իրավունքը, չափել ասելիքիդ կշիռն ու տարողությունը։ Թե չէ երբեմն շաաա՜տ լուրջ մարդիկ ինչ-որ բաներ են գրում, կարդում, մտածում ես՝ լավ, ինչի կամ ում համար են գրել։

Երբ գրեցիք Հանրային խորհրդի նախագահի խորհրդականի պաշտոնից հրաժարվելու մասին Ձեր բաց նամակը, պատասխան ակնկալու՞մ էիք։ 

Բաց նամակը ճշգրիտ հասցեատեր ուներ, բայց պատասխանն ուրիշ տեղից էի սպասում։ Այսինքն՝ չէի ակնկալում, որ խնդրո առարկա պաշտոնյաները պետք է ասեին՝ «այո», «իհարկե» կամ «ոչ, երբեք»։ Նպատակս հանրային առավել ընդգրկուն բանավեճ հրահրել-սադրելն էր․․․ Չստացվեց։ Չստացվեց, որովհետեւ հանրությունը չի ճշգրտել իր վերաբերմունքը ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ նկատմամբ, որովհետեւ հեղափոխությունը դրվագից դուրս չի եկել ու չի մոտեցել կառավարման հյուսվածքներին։ 

Մի վատ բան էլ կա, հնից շարունակվող իներցիա, չասեմ՝ արհամարհել կամ քամահրել, աշխատում են չնկատել խոսքն ու խոսք ասող մարդուն։

Ֆեյսբուքյան Ձեր վերջին գրառումներից մեկը հիշեցի․ մեջբերեմ ուղղակի կերպով․

«Հայկական ֆուտբոլը, Լյուբով Ուսպենսկայան՝ Բաքվում, պատահաբար, Շիրազի «Հայոց դանթեականը» չարտասանած, Քիմ Ռոբերտովնա Քարդաշյանը, IT ոլորտի հաջողությունները եւ այլն, եւ այլն…

Որքա՞ն նեղ է երջանկության մեր գրպանը՝ ուսուցիչների ու զինվորականների աշխատավարձերի հավելումը չհաշված»։

Նախորդ պատասխանը մասամբ այս գրառման հետ, կարծում եմ, կապ ունի։ Կան իրադարձություններ, որոնք արժեքավոր չեն գուցե, բայց ուշադրության են արժանանում, եւ հակառակը՝ առավել կարեւոր իրադարձությունները հայտնվում են լուսանցքում՝ թեկուզ, երբ դա մեկի բաց նամակն է։ 

Գիտե՞ք՝ շողուլն ինչ է։

Հա, Լոռիում ասում ենք՝ «շողուլի արի»՝ ի նկատի ունենալով, որ քեզ «թափ տուր, ուշքի արի»․․․

Ճիշտ է, ուղղաչափն է, որը պատ շարելիս կիրառում են՝ դրվածքի հավասարությունը ստուգելու, շեղումներ թույլ չտալու համար։ Ձեր մեջբերած գրառումը հենց «շողուլի» մասին է։ Իտալիային պարտվում ենք, Բոսնիա-Հերցոգովինային հաղթում ենք․․․ Վա՜յ, քու, արա․․․ Ձեր ցավը տանեմ․․․ Մեկը չի ասում՝ սա ֆուտբո՞լ է, թե ինչ։ Մեկը չի հարցնում՝ Լյուբով Ուսպենսկայան ո՞վ ա, վաաբշչե․․․

Պուճուր բանով ուրախանալը մարդկային է՝ մի քիչ բնազդային։ Բայց երբ հանրությունը տարերային բաներից պարբերաբար հրճվում կամ ընկճվում է, սկսում ես տագնապով մտածել կրթության, գիտության, մշակույթի, ինչու չէ նաեւ սպորտի վիճակի մասին։

«Շողուլի գալու» իմաստով հետաքրքիր էր նաեւ Ամուլսարի վերաբերյալ Ձեր գրառումը, որտեղ մասնավորապես նշում էիք, որ իրականում նման հարց չկա, կա երկընտրանք․ ունենա՞լ Հայաստանում հանքարդյունաբերություն, թե՞ ոչ՝ ընդհանրացնելով, որ պիտի քննարկել բնության հաշվին «փող շինելու» ընդունելի կամ անընդունելի լինելու հարցը։ 

Ավելի փիլիսոփայորեն՝ հավերժականի եւ անցողիկի հարցը։ Ամուլսարը լավ առիթ է, որ արմատականորեն քննենք բնության եւ մեր հարաբերությունները հանքեր բացու՞մ ենք, թե՞ ոչ, հանուն մի քանի կիլովատտի գետերը չորացնու՞մ ենք, թե՞ ոչ, անտառը ցախ ու գերանի ենք վերածու՞մ, թե՞ ոչ, աղբն ու՞ր ենք թափում, պլաստիկ շշերն ու տոպրակներն ի՞նչ ենք անում եւ այլն։

Մի անգամ մի գյուղապետ, երբ հարցրինք՝ աղբի հարցը ոնց եք լուծում, բողոքեց. «Շատ զոռ ա, գյուղով անցնող մի գետ էլ ա չունենք, որ զիբիլը մեջը լցնենք»։

Այսինքն՝ կառավարությանն Ամուլսարով ճնշելիս, միայն էդ հանքի հարցը չպետք է դրվի։ Պետք է ասենք՝  հարգելի կառավարություն, նախ բնության նկատմամբ պետական վերաբերմունքդ ասա, ցույց տուր՝ ինչով ես տարբերվում նրանցից, ում հաղթել ես։

Դադար

Բալկոնում մշտապես հնչող հարցը Ձեր եւ Հայաստանի հարաբերությունների մասին է։ 

1989-ին, երբ դեռ Սովետ էր, մի բանաստեղծություն գրեցի, թուղթուգիր ստացվեց.

Երկիր, ես քոնն եմ, բայց իմը չես դու։

Ես քո զինվորն եմ, դու՝ իմ թշնամին։ 

 

Սկզբում մտածում էի՝ դե, Սովետ է, սովետի մասին եմ գրում, բայց ժամանակ անցավ, հասկացա, որ հարաբերությունս երկրի ու պետության հետ այդպես է կառուցված։ Այսինքն՝ ես երկրինն եմ, իսկ պետության հետ չի ստացվում։ Պետությունն, ախր, անհատի թշնամին է։

«Համարյա վեպ» բանաստեղծությունն այս իմաստով բացում է հարաբերության այդ ձեւի խորքը․

«Պատերազմ չէի գնա, ինչպես նախկինում

ու չէի զոհվի-առաջվա պես»։

 

Պատերազմ չեմ գնացել, հա։ Ինձ չկանչեցին։ 

Հետաքրքիր էր․․․

Իսկ կամավոր․․․ Ես պացիֆիստ եմ, թեեւ որ կանչեին, պիտի գնայի։ Իմ պապ Բաբկենը չէր երազում պատերազմ գնալու մասին։ Կանչեցին․․․ Գնաց-զոհվեց։ Տատիս երկրորդ ամուսինը՝ Հովհաննեսը, ռազմադաշտում ցրտահարվելով, կորցրել էր ոտքի մատներից մեկը։ Ամեն անգամ էդ պակաս մատը տեսնելիս՝ խղճում էի նրան։ 

Դադար 

Պատերազմ գնալն աշխարհ գալու նման անբացատրելի բան է։

Հետեւել եմ Ձեր մեդիատեքստերին, բանաստեղծությունների մի մասը կարդացել եմ, ժամանակ առ ժամանակ ֆեյսբուքյան գրառումներն էլ եմ աչքի անցկացնում։ Այն ինֆորմացիան, որը հանրայնացնում եք, հետո դառնում է հարցադրման առիթ հենց Ձեզ համար։ Այսօր մի քիչ ավելի հեշտացավ այդ պատասխանատվության պահը պատկերացնելը։ 

Խոսքիդ տեր պիտի կանգնես․․․

Ի՞նչ է դա տալիս․ դի՞րք է սահմանում, թե՞ ինքդ քո հանդեպ ունեցած պատասխանատվության հարց է։ 

Դիրք՝ չէ, պատասխանատվություն էլ երեւի չէ։ Ուղղակի պարբերաբար փորձում եմ ինքս ինձ հասկանալ, գնահատել, ճշգրտվել։ Ընթացքում առաջանում են հարցադրումներ՝ ինչու այս բանն այսպես եղավ, որն է իմ սխալը, արդյոք ես եմ դրա պատճառը կամ հետեւանքը։ 

Քաղաքական պրոցեսների մեջ նման ճշգրտման փորձ հնարավո՞ր է։ 

Չէ, քաղաքական գործունեությունն ուրիշ է։ Քաղաքականության մեջ առաջնահերթը կանոններն են, նպատակն է, սեւեռումն է, իսկ ես կարեւորում եմ ընթացքը, ոչ թե արդյունքը։ 

Մշտապես շարժման մեջ լինելով՝ քաղաքականության անմիջական մասնակից դառնալու վճիռ այդպես էլ չկայացրեցի։ Պատճառը երեւի նույնն է, ինչ պատերազմ գնալ-չգնալու դեպքում՝ հաղթանակի եւ մահվան այդչափ մոտ լինելը։ 

Հետո, գիտե՞ս, ես հաղթանակից ավելի եմ վախենում, քան պարտությունից։ Պարտությունն ընկճում է, բայց էդ վիճակից դուրս գալու ուղիներ միշտ կան, մինչդեռ հաղթանակը․․․ Սկսում ես նայել ու ոչինչ չտեսնել, լսել ու ոչինչ չհասկանալ, ապրել, բայց չզգալ, «Մենք հաղթել ենք ու վերջ» ասելով՝ գնում ես ինքնակեղեքման։ Հետո հավաքվում են ճանճերը, բոռերը, այլեւայլ զեռուն, որոնք քո հաղթանակից փորձում են քամել համակարգային կենսահյութը․․․ Ու դու աստիճանաբար վերածվում ես դատարկ ողկույզի։ Լավ, երեւի քաղաքականության մեջ շատ խորացա։

Նախորդ հարցիս տրամաբանական շարունակությունը նորից կապելու եմ ճշգրտման փորձի հետ․ 2008-ի Ձեր ակտիվությունը ճշգրտմա՞ն փորձ էր, թե՞ տվյալ դեպքում շարժման մասնակիցները, որոնցից մեկը նաեւ Դուք էիք, Լեւոն  Տեր-Պետրոսյանի հայտնվելը ճշգրտելու խնդիր ուներ։ 

Հաղթելու գայթակղություն կար։ «Հաղթելու ենք» կարգախոսը ոգեւորիչ էր, դրա համար էլ սկզբում միացողներն էին շատ, վերջում՝ հեռացողները։

Ինձ համար, այո, 2008-ը ճշգրտման ընթացք էր։ Շարժում, որ վերարտադրության ներուժ ուներ։ Մարտի 1-ը խափանեց քաղաքական ելքը, բայց վերարտադրության ներուժը մնաց։ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը ճշգրտումներ արեց, առանց որոնց դժվար թե լիներ քաղաքացիական հետագա վարքն ու կազմակերպվածքը։ 2008-ին նա էներգիան տարավ դեպի 88, որտեղից էլ հետո ուժ ստացավ 2018-ի թավշյա հեղափոխությունը։ Հետհարվածի (рикошет) մեխանիզմը գործեց։

Բալկոնիս նախորդ հյուրը Անահիտ Արամունի Քեշիշյանն էր, ու, երբ խոսում էինք      -իզմերի մասին, ասաց, որ որեւէ կերպ իրեն չի կարող տեղավորել սահմանված կամ սահմանափակ տեղում․․․

-Իզմերն արդեն ճգնաժամի մեջ էին, երբ մենք հասունացանք ու կյանք մտանք։ Դա երեւի կոմունիզմի, սոցիալիզմի ձախողմամբ էր պայմանավորված։ Այս երկուսին հաջորդած ամենամեծ –իզմը թերեւս պոպուլիզմն է, որին առչնվեցինք (ծիծաղում է)։

Ավելի լուրջ՝ չլիներ Սովետի անհաջող փորձը, ես գուցե ընտրեի սոցիալիզմ-կոմունիզմը։ Դրանք մխիթարիչ եւ սփոփող են հավասարության, արդարության խոստումներով։ Բայց հիմա բոլոր –իզմերից ինձ համար ամենակարեւորը մինիմալիզմն է․ պիտի կարողանաս քչով բավարարվել։ Պիտի աշխատես ժամանակի եւ տարածության մեջ շատ տեղ չգրավել, քեզանով չլցնել համայնը, հասկանաս, որ դու ամենա-ամենա-ամենան չես։ 

Դադար

Երբ մինչեւ վերջ ես արտահայտում քեզ, ոչ մեկին հետաքրքիր չես։ Երեք բան մտածեցիր, մեկը պիտի ասես, բայց է՛ն մեկը, որն ասելիքն է։ Սա է մինիմալիզմը։ 

Հիմա, երբ մինիմալիզմի մասին այսպես եք արտահայտվում, պարզ է դառնում բանաստեղծական այս տողը՝  «քարոզը խոսքի ինքնասպանությունն է»։

Մարդը, եթե չուտի, կարող է մեռնել, բայց, եթե միանգամից ութ մատնաքաշ ուտի, մեռնելու հավանականությունը դարձյալ մեծ է։ Խոսքի արժեքը չափն է։ 

Մի քանի օր առաջ վարչապետի վերջին live-երից մեկի մասին գրել էի, թե ոնց կարելի է մի խնդրի մասին խոսել 1 ժամ 23 րոպե․․․ Էդ ի՞նչ ասելիք ունես, որ հինգ-տասը րոպեի մեջ չի տեղավորվում։ Հիսուսն, օրինակ, ասում էր՝ սիրի՛ր մերձավորիդ․․․ Պարզ էր ասում, չէ՞։ Էդ հետո կղերականները հստակ էս առաջադրանքը վերցրին ու սկսեցին ժամերով քարոզ կարդալ։

Դադար

«Մտքի պահեստից» շարքն ավարտում եք ազատության մասին սահմանումով «Թռչող ցելոֆանե տոպրակ․ ահա՛ ազատությունը»․․․

Հա, դա գրել եմ 2008-ի նախագահական երդման արարողության անմիջական տպավորությամբ։ Սերժ Սարգսյանը միայնակ քայլում էր, հետեւից մի տոպրակ էր թռչում։ Կոնկրետ պատկերից է, բայց ազատության մասին ցանկացած բան կարող ես ասել, որովհետեւ կաղապարված ձեւակերպում չունի։ 

Այսինքն ազատությու՞նն էլ կարելի է անընդհատ ճշգրտել։

Ազատությունը՝ չէ, ինքդ պետք է ճշգրտվես։ Դա մի հայելի է, որով պիտի ճշգրտվես ոչ թե արտացոլանքդ տեսնելով, այլ էն կողմից քեզ նայելով։ Հովհաննեսի ավետարանին հղում անեմ. «Ճանաչիր ճշմարտությունը, եւ ազատ կլինես» առաջադրանք է տալիս, վարժություն։  

Ձեւարկերպումը հանգեցնում է գործողության, բայց այդ գործողությունը ճշմարտությունը կարող է եւ չսահմանել։ 

Ճանաչման ընթացք է։ Պիտի կասկածես՝ ազատ ես, թե ոչ, ազատ ես՝ ինչքան, ազատ չես՝ ինչու։ Պիտի գնաս ճշմարտության մոտ, հետ գաս դեպի ազատություն եւ հակառակը։ Կասկածդ պետք է արարք դառնա, թե չէ մարդիկ կան, քայլում են սիրամարգի պես ու կասկած չունեն։ Ես վախենում եմ էդ մարդկանցից։ 

Բայց ինչպես հայտնի գովազդում է հնչում, «Կյանքը հիասքա՜նչ է, եւ դու՛ դա գիտես, եւ դու՛ դա գիտես»․․․ Սպառողը, կապիտալիստը գուցե հավատացած է, որ սիրամարգի պես կարող է քայլել։ 

Սովետը ջնջում էր կասկածը, ասում էր՝ մի կասկածի, մենք ամեն ինչ մտածում ենք, անում ենք։ Շուկան կասկածելու հնարավորություն տալիս է, բայց կասկածելու ժամանակ չի մնում։ 

Ժողովրդավարության մասին ասում են՝ վատ բան է, բայց ավելի լավ բան դեռ չի հորինվել, նույնը կարելի է ասել նաեւ կապիտալիզմի մասին, քանի որ դա ավելի մոտ է մարդու բնությանը․․․ Մարդն ուզում է աշխատել, մրցակցել, հարստանալ, խաբել, կուտակել եւ այլն, եւ այլն։ Առաջին երեքը սովետի օրոք գրեթե անհնարին էր։ 

Սովետական սոցիալիզմն ուղղելի չէր, փորձեցին էդ երեք բանը ներդնել ընտանի համակարգի մեջ, չստացվեց, հսկա երկիրն աչքներիս առաջ փլուզվեց։ Սովետի համակարգն էն վերեւում նշածս «սուրբ խորան»-ն էր, մինչդեռ կապիտալիզմը փորձարկումների, փոփոխությունների տեղ թողնում է։ 

Կապիտալիզմն ուղղելի է, եթե լինի ցանկություն, կամք եւ քաղաքական բարոյականություն։

Երեկ ազատությունը «թռչող տոպրակ» էր՝ պայմանավորված կոնկրետ ժամանակի կոնկրետ իրավիճակով, այսօրվա իրավիճակային ազատության սահմանումը ո՞րն է։ 

Ազատությունը միշտ նույնն է՝ կարողանալ վճիռ կայացնել, պատասխանատվություն ստանձնել, նաեւ չվախենալ սխալվելուց։

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter