Արցախում ծավալվող ռազմական գործողությունների, ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման եւ տարածաշրջանում ստեղծված իրադրության շուրջ «Հետքը» զրուցել է աշխարհաքաղաքական գիտությունների դոկտոր, Փարիզի Սիանս-Պո (Sciences Po) Քաղաքական հետազոտությունների ինստիտուտի դասախոս Ֆրեդերիկ Անսելի հետ (Frédéric Encel): Պրն Անսելը Ֆրանսիայում Հայկական հարցի պաշտպանությամբ է զբաղվում, բայց եւ շատ ժամանակ է տրամադրում` բացատրելու, թե ինչ կշիռ ունի Հայաստանը աշխարհաքաղաքական առումով: «Եթե հաշվի առնվի երկրի տարածքը եւ դեմոգրաֆիան, երկուսն էլ շատ համեստ են, բայց դրա համեմատ Հայաստանը շատ լուրջ կշիռ ունի, աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից շատ հետաքրքիր է եւ օբյեկտիվորեն գտնվում է հետաքրքիր տարածաշրջանում»,- նախորդ տարի Հայաստանում կարդացած դասախոսության ժամանակ ասել էր պրն Անսելը:

Պրն Անսել, ըստ Ձեզ, ինչու՞ ղարաբաղաադրբեջանական շփման գծում ռազմական գործողությունները հիմա վերսկսեցին:

Պատերազմի ժամանակացույցի հարցը շատ հետաքրքիր է, և կարծում եմ, որ այն կապված է ռազմական ուժերի հարաբերակցության հետ: Այսինքն՝ Բաքուն համարում է, անկասկած ոչ առանց պատճառի, որ ռազմական ուժերի հարաբերակցությունն այսօր իր համար ավելի բարենպաստ է, քան մի քանի տարի առաջ: Դա արդեն իսկ ճիշտ էր քառօրյա պատերազմի ժամանակ, սակայն այժմ, նոր սպառազինության ձեռք բերման և հարյուրավոր կամ հազարավոր թուրք վարձկանների աջակցության պայմաններում, հաշվի առնելով նաև, որ ակնհայտորեն պարոն Պուտինը չի շտապում վերջ դնել պատերազմին, և որ ամերիկյան ինքնաթիռն անօդաչու է մնացել, այս ամենի արդյունքում Ադրբեջանի իշխանությունները համոզված էին, որ պատերազմը հնարավոր էր, և նույնիսկ հաղթանակն էր հնարավոր: Եվ սա է պատճառը, որ, իմ կարծիքով, Բաքուն այսօր հակված չէ իրական հրադադարի, քանզի ռազմական ուժերի հարաբերակցությունն իրենց համար ավելի նպաստավոր է, քան նախկինում:

Կա նաեւ Թուրքիայի գործոնը, որն աջակցում է Ադրբեջանին: Արդյո՞ք աշխարհաքաղաքական իրավիճակը նույնպես նպաստավոր չէր, մասնավորապես՝ այն, որ մեծ տերությունները զբաղված են սեփական խնդիրներով, ինչպես, օրինակ, Ռուսաստանը, որ մտահոգ է Բելառուսում տիրող իրավիճակով, Միացյալ Նահանգներում նախագահական ընտրություններ են սպասվում։ Գուցե այդ պատճառով էր Ադրբեջանը մտածում, որ սա հարմար պահ է:

Հետաքրքիր միտք է: Սակայն պետք է իմանալ՝ արդյոք պարոն Ալիևն այդ աստիճան լուրջ ռազմավարական մոտեցում է ցուցաբերում: Ես անձամբ վստահ չեմ: Ես կարծում եմ, որ քառօրյա պատերազմն ընթացել է մի համատեքստում, որը չէր ներառում բոլոր այդ գործոնները, սակայն սա չի նշանակում, որ դուք իրավացի չեք, չգիտեմ: Կարծում եմ, որ այդ ամենից անդին կա ավելի լուրջ մի միտում նրանց կողմից, որն, ըստ էության, ասում է հետևյալը. հայերը վերջին տարիներին ձեռք չեն բերել նոր, բարձր արդյունավետության ռազմատեխնիկա, մինչդեռ մենք նավթային հարստության շնորհիվ ունենք նման տեխնիկա, մասնավորապես՝ մարտական ԱԹՍ-ներ: Եվ սա բավական նոր երևույթ է: Իհարկե, դուք, թերևս, իրավացի եք ամերիկյան ընտրարշավի առումով, սակայն թույլ տվեք նշել կամ հիշեցնել, որ իրականում պարոն Թրամփն անհետևողական է, կատարելապես ոչ կոմպետենտ, վստահաբար տեղյակ չէ, թե Ղարաբաղը քարտեզի վրա որտեղ է գտնվում, դրանում կասկած չկա, ուստի ընտրարշավ լիներ, թե ոչ, կասկածում եմ, թե Ալիևը հույսը դրա վրա է դրել: Իհարկե, սա զուտ վարկած է, չեմ ասում, թե ձեր վարկածը սխալ է:

Ո՞րն է Ռուսաստանի դերը այս իրավիճակում: Արդյո՞ք Ռուսաստանը կմիջամտի, թե՞ չեզոք կմնա, կամ թե ավելի հեռու կգնա՝ հաշվի առնելով, որ Թուրքիան կարող է կարեւոր դերակատար դառնալ Կովկասում:

Գիտեք, Ռուսաստանի ընդհանուր ապրանքափոխանակման ծավալը հիմնված է սահմանափակ ապրանքատեսակներ արտահանող տնտեսության վրա: Այսինքն, Ռուսաստանն այսօր արտահանում է նույն բանը, ինչ Խորհրդային Միությունը արտահանում էր 1920-ական թվականներին՝ նավթ, բնական գազ և սպառազինություն: Ինչու՞ եմ սա ասում: Որովհետև Ռուսաստանի ՀՆԱ-ն, որը համարժեք է Իսպանիայի ՀՆԱ-ին, այսինքն՝ շատ աղքատ մի երկիր, Ռուսաստանը սպառազինության շուկայի խիստ կարիք ունի: Դուք շատ լավ գիտեք, որ Ռուսաստանը զենք է վաճառում միաժամանակ և՛ Հայաստանին, և՛ Ադրբեջանին: Իհարկե, փոխադարձ ռազմական աջակցության համաձայնությունը կա Հայաստանի հետ, և կա ռուսական ռազմաբազան Հայաստանում: Բայց և այնպես, պետք է որ իմանաք, որ փոխօգնության պայմանագիրը չի վերաբերում Ղարաբաղին, չի վերաբերում Արցախին: Եվ կարծում եմ, որ այսօր Պուտինը մեծապես խաղարկում է այդ փաստը: Չեմ կարծում, թե նա վախենում է Թուրքիայից: Համոզված եմ, որ նա բնավ չի վախենում Թուրքիայից: Դրան հակառակ, նա պետք է հաշվի առնի, որ երկու պատերազմող կողմերը կարիք են ունենալու սպառազինության բավարար մակարդակ պահպանելու, որպեսզի Ռուսաստանը կարողանա շարունակել վաճառել դրանք: Ես պարոն Պուտինի որոշում կայացնելու վրա ազդող այլ փոփոխական չեմ տեսնում՝ նրա սպասողական դիրքորոշման առումով: Ամեն դեպքում, նույնիսկ եթե առայժմ նա ավելի շուտ չեզոք է երևում, նա շատ լավ գիտի, որ Միացյալ Նահանգների կողմից որևէ ճնշում չի սպասվում այս տարածաշրջանում, հետևաբար ինքն է գլխավոր դերակատարն այսօր, և նույնը կլինի վաղը: Ուստի և շտապելու որևէ պատճառ չունի:

Իսկ ինչի՞ է սպասում նա, ըստ Ձեզ:

Ես կարծում եմ, որ Պուտինը սպասում է տեսնի, թե կոնկրետ ինչպես է զարգանալու ուժերի հարաբերակցությունը: Պուտինին ոգեշնչող մտածողներից մեկը պրուսական ռազմագետ Կարլ ֆոն Կլաուզևիցն է, նա դա ասում է, լիովին ընդունում է, և նա մեկն է, ով առաջնորդվում է լոկ սառը և զուտ ուժերի հարաբերակցությամբ, մասնավորապես ռազմական ուժերի: Ուստի, պարոն Պուտինին հետաքրքիր է տեսնել, թե Ղարաբաղում, ի վերջո, ով է գերակշռելու: Եվ կարծում եմ, որ այդ ժամանակ, երբ կլինի, եթե՛ լինի, ճակատի ճեղքում, չափազանց կարևոր առաջխաղացում Ադրբեջանի կողմից, որը կհասնի Մեղրիի միջանցքին, այսինքն՝ կհասնի հարավում Հայաստանի տարածքին, կամ հայկական հակագրոհ, ինչպես 1993-94 թվականներին, որը կվտանգի 1994 թվականի զինադադարի սահմանագիծը, հասնելով ընդհուպ մինչև Ադրբեջանի սիրտը, և՛ առաջին, և՛ երկրորդ դեպքում, կարծում եմ, նա խաղի ավարտը կազդարարի: Բայց մինչ այդ, նա արձանագրում է կորուստները, հավանաբար արձանագրում է նաև, թե ինչպես են իր սեփական սպառազինություններն իրենց դրսևորում երկու կողմերում էլ, և ժամանակը նրա օգտին է աշխատում:

Եվրամիությունը, հանձինս Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, կարո՞ղ է որեւէ դեր կատարել:

Եվրամիությունն առայժմ կարևոր դերակատար է տնտեսական և ֆինանսական հարթություններում, սակայն ոչ՝ աշխարհաքաղաքական դաշտում: Եվ մեր արտաքին գործերի նախարար Ժան-Իվ լը Դրիանը լիովին իրավացի էր, երբ վերջերս հիշեցնում էր «Լը Մոնդ» օրաթերթի միջոցով, որ Եվրոպան, և այստեղ մեջբերում եմ նրան, «Եվրոպան պետք է աշխարհաքաղաքական լինի»: Այսինքն՝ Եվրոպան պետք է ավելի շատ միավորված լինի, բայց հատկապես ավելի շատ պետք է գիտակցի, որ պարտավոր է ստանձնել գլոբալ քաղաքականության բարոյական և ֆինանսական հարվածները, ներառյալ՝ երբեմն ռազմական բնույթի պատժամիջոցները: Այլապես Եվրոպան կարևոր դեր չի կատարի: Այսօր Եվրոպան դերակատար չէ Կովկասում, ինչպես դերակատար չէ Աֆրիկայում, Միջին Արևելքում կամ Ասիայում, որովհետև չի ցանկանում լինել: Այստեղ գործ ունենք հիմնականում տնտեսական և ֆինանսական բնույթի դերակատարի հետ: Եվ պետք է ասեմ, որ այս ընդհանուր տնտեսության մեջ, այս մայրցամաքում, քանի որ բրիտանացիները հեռացել են, մնացել է լոկ մեկ համաշխարհային տերություն, որն, իհարկե, միջին հզորության տերություն է, բայց և այնպես՝ համաշխարհային մակարդակի, և այն կոչվում է Ֆրանսիա: Եվ տեսեք, թե ինչ աստիճանի, թեև Ֆրանսիայի դիրքորոշումը հաճախ ծաղրի է ենթարկվում, սակայն տեսեք ինչպես, օրինակ, երկու շաբաթ առաջ Ֆրանսիայի նախագահն ինչ-որ առումով Եվրամիության առաջնորդը դարձավ, երբ Հունաստանը և Կիպրոսը ագրեսիայի ենթարկվեցին իրենց համապատասխան տարածքային ջրերում, տեսեք՝ որքանով այդ նույն նախագահը, ինչ-որ առումով, ՆԱՏՕ-ի առաջնորդի դերը ստանձնեց, քանզի այդ կազմակերպությունը չունի պարագլուխ, պարոն Թրամփն առաջնորդ չէ, լուրջ չէր լինի նման բան ասելը: Այսպիսով, տեսեք, թե որքանով ընդամենը մեկ ռազմանավ և մոտ տասնհինգ «Ռաֆալ» ռմբակոծիչ-կործանիչ ուղարկելը՝ ի պաշտպանություն Հունաստանի, դրդեցին պարոն Էրդողանին անմիջապես իր նավերը նավահանգիստ վերադարձնել: Բավական հետաքրքիր փաստ է: Սա նշանակում է, որ երբ տեր եք կանգնում ուժերի հարաբերակցությանը, ձեզ լուրջ են վերաբերվում:

Որքանո՞վ է վտանգավոր Սիրիայից վարձկանների տեղափոխումը Կովկասի տարածաշրջան: Տարբեր թվեր են ներկայացվում՝ 1000, 1500:

Նախ և առաջ, այդ վարձկանների գոյությունը հավաստի փաստ է: Ինչ վերաբերում է նրանց թվաքանակին, չեմ կարծում, թե նրանք մի քանի հարյուրից ավելի են: Սակայն խնդիրը վարձկանների քանակը չէ, ամեն դեպքում, խնդիրն այդ վարձկանները չեն պատերազմի դաշտում, խնդիրն առավել քաղաքական է: Սա նշանակում է, որ Թուրքիան, առաջին անգամ 1994 թվականից ի վեր, մտադիր է ռազմական դեր խաղալ: Թուրքիան չի կարող անմիջականորեն հարձակվել Հայաստանի վրա, այն պատճառներով, որ քիչ առաջ դիտարկեցինք՝ Հայաստանը Ռուսաստանի պաշտպանության տակ է, դա անկասկած է: Եվ ռուսական պաշտպանության ներքո գտնվող պետության վրա հարձակվելու համար պետք է կատարելապես ապուշ լինել, ինչը չի կարելի ասել պարոն Էրդողանի մասին: Նա մի շարք այլ թերություններ ունի, բայց ոչ այդ մեկը: Ուստի, Թուրքիայի միակ հնարավորությունն, ինչ-որ առումով, վարձկաններ ուղարկելն է, ինչպես արել է Լիբիայում, ինչպես, ի դեպ, անում է Սիրիայում, քանզի Թուրքիան վարձկանների է աջակցում Սիրիայում և դրանց տեղափոխում է ռազմական գործողությունների բարեկամական կամ դաշնակից թատերաբեմ: Ինչն, ի դեպ, արդեն իսկ քաղաքական և ռազմական խնդիր է առաջացնում: Բայց չի կարելի համարել, որ դա կարող է վճռորոշ զենք լինել: Դրան հակառակ, ես կարծում եմ, որ բարոյապես և էթիկապես դա կեղտոտ գործիք է: Ուզում եմ դրանով ասել, որ ցեղասպանությունից 105 տարի անց, մի ցեղասպանություն, որի զոհն են օբյեկտիվորեն դարձել հայերը, և որն իրագործվել է մի քաղաքական ռեժիմի կողմից, որը մեծապես ընդունվում է ներկայիս Թուրքիայի հանրապետության կողմից, թեև վերջինս պատասխանատու չէ, սակայն մեծապես ընդունում է 1915 թվականի երիտթուրքերի ռեժիմի արժեքները, ուղարկել վարձկանների, որոնք արդեն իսկ իրենց բարբարոսների պես են պահել Սիրիայում, հայ քաղաքացիական բնակչության դեմ, դա ինչ-որ բան է նշանակում: Հասկանու՞մ եք: Եվ այդ նշանակությունը, բարոյական և էթիկական տեսանկյունից, պարզապես ամոթալի է:

Դուք նաեւ Իսրայելի հարցով փորձագետ եք: Ի՞նչ կասեք Իսրայելի դերի մասին, որն ԱԹՍ-ների հիմնական մատակարարն է Ադրբեջանին, եւ ակնհայտ է, որ այս պատերազմը ԱԹՍ-ների պատերազմ է:

Կասեմ նույնն, ինչ ասում եմ արդեն մոտ երկու շաբաթ ի վեր լրատվամիջոցներին, երբ ինձ այդ հարցն են տալիս, ի դեպ՝ ներառյալ իսրայելական լրատվամիջոցներին, ասել եմ և կրկնում եմ. առաջին՝ Իսրայելը ինքնիշխան պետություն է, և ինչպես ցանկացած ինքնիշխան պետություն, ունի ինքնիշխան իրավունք՝ զենք վաճառելու ում ցանկանա: Երկրորդ՝ խնդիրն այն է, որ ներկայումս պատերազմական փուլում ենք գտնվում, որ այդ պատերազմը լիովին սանձազերծվել է երկու պատերազմող կողմերից մեկի՝ Ադրբեջանի կողմից, և որ իսրայելական զենքերը ոչ թե պաշտպանական են, այլ հարձակողական: Եվ վերջապես, երրորդ կետը՝ սա առավել ևս լուրջ խնդիր է առաջացնում, հաշվի առնելով, որ Իսրայելը այդպես էլ չի ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Այսպիսով, եթե վերջին երկու կետը համադրեք, կարծում եմ, որ Իսրայելը հասել է բարոյական և էթիկական կարմիր գծին: Եվ դա է պատճառը, որ ես ասում եմ իսրայելցիներին, որոնց բնավ թշնամաբար չեմ տրամադրված, որ նրանք պետք է, առնվազն այս հատվածում, պատասխանատվություն ստանձնեն և դադարեն զենք և զինամթերք մատակարարել Ադրբեջանին: Իհարկե, ըստ իս, նրանք պետք է ընդհանուր առմամբ վերանայեն իրենց աջակցությունն այդ երկրին: Սակայն, դա մեկ այլ խնդիր է: Բայց այս պարագայում խնդիրն առկա է ուղղակիորեն, անմիջականորեն, այն է՝ իսրայելական հարձակողական զենքերը սպանում են հայ զինվորներին, ինչպես նաև քաղաքացիական անձանց, հայերի ապրած ցեղասպանությունից 105 տարի հետո, այն պարագայում, երբ Իսրայելն այդպես էլ չի ճանաչել այդ ցեղասպանությունը: Այսինքն՝ այստեղ իրական լուրջ խնդիր կա:

Թվիթերում գրառումներ եք անում այն մասին, որ նույնիսկ աշխարհաքաղաքականության մեջ բարոյականություն կա: Դա հնարավո՞ր է:

Ոչ միայն հնարավոր է, այլև գոյություն ունի բավական հաճախ՝ ժողովրդավարություններում, բայց նաև, բնականաբար, ցանկալի է: Ինձ ճիշտ հասկացեք. ես միամիտ չեմ: Քսանվեց տարի է, ինչ աշխարհաքաղաքականություն եմ դասավանդում: Իմ ասածն այն է, որ պետությունների հաստատուն մեծությունը շահերն են: Եվ դա վերաբերում է  բոլոր պետություններին: Հեգելն ասում էր, որ պետություններն ունեն միայն շահեր: Նիցշեն ասում էր, որ պետությունները սառը հրեշներից ամենասառն են: Ես չեմ հավատում, բայց, ի վերջո, ճշմարտությունից շատ հեռու չենք: Խնդիրն այստեղ չէ: Հաստատուն մեծությունը կա և այդպիսին էլ կմնա, մարդկային էությունն այդպիսին է, և պետության հիմքը, փիլիսոփայորեն ասած, այդպես է կազմված: Բայց կարծում եմ, որ չկան բացարձակ առևտրային կամ ռազմավարական շահեր՝ բարոյականության հանդիման: Եվ մյուս կողմից՝ չկա բացարձակ բարոյականություն: Ես առաջ եմ քաշում որոշումներ կայացնելու փոփոխականների գաղափարը, որոնք գուցե փոքրամասնական են, գուցե փոքր են, թույլ են, բայց որոնք անպայմանորեն պետք է գոյություն ունենան, մասնավորապես բարոյական և էթիկական հարթությունում: Եվ կարծում եմ, որ երբ խաղի մեջ է մտնում բարոյական կամ էթիկական որևէ կարմիր գիծ, շահերը պետք է հավասարակշռվեն, պետք է նահանջեն այդ կարմիր գծերի հանդիման: Եվ քիչ առաջ իսրայելցի ժուռնալիստներին, որոնք ինձ նույն հարցն էին տալիս, ասում էի, որ 1970-ական և 80-ական թվականներին իսրայելցիները, մասնավորապես Գոլդա Մեիրը, միանգամայն իրավացիորեն բողոքում էին, որ եվրոպացիների, մեջբերում եմ՝ «բերանը լի է նավթով», այսինքն՝ եվրոպացիները զոհաբերում էին Իսրայելը հանուն նավթային շահերի, և ասում էի այդ ժուռնալիստներին՝ դուք չեք կարող, իսրայելցիները չեն կարող հիմա հաշվի չառնել հայերի բողոքները, ցեղասպանությունից ավելի քան հարյուր տարի անց դուք  չեք ճանաչում ցեղասպանությունը, մինչդեռ հայերն, իհարկե, ճանաչում են |Շոան (Shoah), և ի հավելումն՝ դուք, հանուն ձեր շահերի, պատերազմական իրավիճակում հարձակողական զենքեր եք մատակարարում մի պետության, որը նույնպես ժխտում է ցեղասպանությունը: Վերջապես դա անընդունելի է: Ահա այն ամենն, ինչ ես ասում եմ: Այս պահին մի իրավիճակ է, որն, ըստ իս, կրկնակի կարմիր գիծ է նշանավորում Իսրայելի նման ժողովրդավարական պետության համար:

Ի՞նչ կանխատեսումներ ունեք այս իրավիճակի հանգուցալուծման վերաբերյալ:

Կարճաժամկետ հեռանկարում ես վատատես եմ: Այսինքն, մինչև ԱՄՆ-ի նոր նախագահի պաշտոնամուտը, և եթե դա Թրամփը լինի, պարզապես աղետալի կլինի, իսկ եթե Ջո Բայդենն է, միևնույնն է, ես վստահ չեմ, որ իր պաշտոնամուտից հետո, որը հունվարի վերջի՛ն է լինելու, պատկերացրեք՝ հունվարի վերջի՛ն, դա իր առաջնահերթությունը կլինի: Իսկ մինչ այդ, ամեն դեպքում, ԱՄՆ-ն կաթվածահար է մնալու: Սա առաջին կետն է: Երկրորդ կետը պարոն Պուտինի սպասողական դիրքորոշումն է: Երրորդ կետը՝ Եվրամիության անհամաձայնությունն ու կշիռ ունենալու անկարողությունն է: Եվ վերջապես, չորրորդ կետն այն է, որ ինչպես տեսանք, տարածաշրջանում պատերազմող կողմերից մեկը շահագրգռված չէ հրադադարով, դրան նորից չեմ ուզում անդրադառնալ:

Ինչ վերաբերում է միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարներին, միակ փոքրիկ հնարավորությունը, որը գուցե կարող եմ պատկերացնել, և դրա մասին խոսել եմ մի քանի տարի շարունակ, այն է, որ ի պատասխան Ադրբեջանի կողմից Ղարաբաղից վերջնականապես հրաժարվելու, այսինքն՝ Ղարաբաղի և Հայաստանի Հանրապետության վերամիավորման, ներառյալ՝ Լաչինի միջանցքը, Ադրբեջանին հնարավորություն տրվի ինքնավար միջանցք ունենալ, ոչ անկախ, բնականաբար, բայց ինքնավար միջանցք՝ Մեղրիի միջանցքի հարավում, Արաքսի գծով, որպեսզի Ադրբեջանը կարողանա անմիջական կապ ունենալ Նախիջևանի՝ արևմտյան Ադրբեջանի հետ: Կրկին շեշտեմ, որ խոսում եմ ինքնավար միջանցքի մասին, որը կմնար հայկական իշխանության ներքո: Բայց գիտեք, միջանցքները, քանի դեռ վերահսկողության ներքո են, խնդրական չեն, դա սահմանների փոփոխություն չէ:

Բայց այն, ինչ առաջարկում եմ, բացարձակապես չգիտեմ՝ արդյոք իրագործելի է, բացարձակապես վստահ չեմ, որ Ադրբեջանը պատրաստ կլինի դրա։ Կարծում եմ, որ Հայաստանն ավելի պատրաստ կլինի դիտարկելու այդ տարբերակը, բայց չեմ կարծում, որ ներկա պահին Ադրբեջանը պատրաստ լինի դրան: Եվ կասեմ, որ սկզբնական շրջանում, դժբախտաբար, ներկա պահին, կարճաժամկետ առումով, այս հակամարտությունն անելանելի է:

Հայաստանի իշխանությունները կոչ են անում օտարերկրյա պետություններին ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունը և ինքնորոշման իրավունքը: Դա իրատեսակա՞ն է:

Ոչ, ես դրան բոլորովին չեմ հավատում: Չեմ հավատում երկու պատճառով: Առաջին պատճառն առնչվում է Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ առևտրային հարաբերություններին: Այսինքն, այն նույն պետությունները, որոնք վարանում են ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, կամ որոնք դա չեն արել թուրքական հնարավոր հակազդեցության պատճառով, չեն ճանաչի Ղարաբաղը, դա անվիճելի է: Եվ նման երկրները որոշակի թիվ են կազմում: Դա առաջին կետն է: Երկրորդ կետը, որն ավելի կարևոր է, այն է, որ Ֆրանսիայի նման երկրները, որոնք, այնուհանդերձ, օբյեկտիվորեն շատ բարեկամական են տրամադրված Հայաստանի հանդեպ, նույնպես դա չեն անի: Որովհետև դրանք պետություններ են, որոնք չեն ցանկանում ճանաչել անջատողականությունը կամ ինքնահռչակ պետության ինքնորոշումը, որը միջազգային իրավունքում մեկ այլ  պետության է պատկանում: Նույնիսկ եթե կարծում եմ, որ միջազգային իրավունքում, այդ տեսանկյունից, ղարաբաղցիները իրական իրավական փաստարկ ունեն: Այսինքն, ԽՍՀՄ-ի կազմում է, որ այդ ստալինյան կցմցումը տեղի է ունեցել, իսկ Ղարաբաղը միշտ, և դա բոլորը գիտեն, հայերով է բնակեցված եղել: Բայց այդ փաստարկը փոքրամասնական է: Այդ փաստարկը բավական կշիռ չունի պետությունների ինքնիշխանության սրբազնագույն փաստարկի հանդիման, ըստ որի՝ պետությունները բացառիկ իրավունք ունեն իրենց ողջ տարածքի նկատմամբ: Սա կարող էր, գուցե, փոխվել, եթե միջազգային վերահսկողության ներքո հանրաքվե կազմակերպվեր Ղարաբաղում անկախության վերաբերյալ: Չեմ ասում, որ դա լիովին կփոխեր իրավիճակը, բայց դա, թերևս, հնարավորություն կտար որոշակի առաջխաղացման ուղին բռնել:

Բայց, դժբախտաբար, ներկա պահին, կարճաժամկետ հեռանկարում ես բացարձակապես չեմ հավատում, թե որևէ պետություն Ղարաբաղի անկախությունը ճանաչի:

Ամփոփելու համար, ի՞նչ եք կարծում, որքա՞ն կտեւի պատերազմը, արդյո՞ք սա երկարատեւ պատերազմ է:

Դժբախտաբար, կարծում եմ, որ սա ուժասպառության պատերազմ է: Որովհետև նույնիսկ եթե Ադրբեջանը չի կարող հաղթանակել, ամեն դեպքում սա իմ կարծիքն է, գուցե ես սխալվում եմ, թեև հույս ունեմ, որ չեմ սխալվում, բայց կարծում եմ, որ Ադրբեջանը չի կարող ճեղքել պաշտպանության ճակատը, ջախջախել ղարաբաղյան ուժերին և ետ մղել հայերին դեպի Մեղրիի միջանցք: Ես այն տպավորությունը չունեմ, թե Ադրբեջանն այդ կարողությունն ունի: Բայց եթե Ադրբեջանն այդ հնարավորությունը չունի, վտանգն այն է, որ կարող ենք ունենալ ուժասպառության պատերազմ: Եվ այստեղ խնդիրն այն է, որ նմանատիպ պատերազմում տնտեսական, ֆինանսական, ինչպես նաև ժողովրդագրական առումով, չմոռանանք դա, Ադրբեջանն առավել մեծաքանակ միջոցներ ունի: Սա չի նշանակում, որ նրանց համար հաջողությունն ապահովված է: Սակայն դա նշանակում է, որ միջոցներն ավելի զգալի են, և որ վտանգ կա, որ հայկական կողմն ավելի շուտ շնչասպառ կլինի: Այսպիսով, դժբախտաբար, կարծում եմ, որ սա ուժասպառության պատերազմ է լինելու:

Շնորհակալություն, պարոն Անսել, մեզ ժամանակ տրամադրելու համար:

Շնորհակալություն ձեզ, և քաջություն եմ մաղթում ձեզ: