«Հետքի» զրուցակիցն է «Սթարմուս» փառատոնի հիմնադիր, Կանարյան կղզիների աստղաֆիզիկայի ինստիտուտի աշխատակից, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր Գարիկ Իսրայելյանը

-Պարոն Իսրայելյան, հարցազրույցին պատրաստվելիս մտածում էի՝ երբ գիշերը նայում ենք աստղազարդ երկնքին, այն ինչ-որ երգ, բանաստեղծություն կամ գուցե ինչ-որ երազանքներ է արթնացնում, իսկ ի՞նչ են մտածում աստղագետները, աստղաֆիզիկոսները։ Օրինակ՝ Ձեզ համար ի՞նչ է։

-Ես շատ անգամ ափսոսում եմ, որ մարդկանց մեծ մասը չի խորանում դրա մեջ, ո՛չ հասկանում է դրա գեղեցկությունը, ո՛չ էլ մարդկության անկարեւորությունն է հասկանում։ Ու զբաղվում են այնքան անկարեւոր բաներով։ Ժամանակ շատ են փչացնում այնպիսի բաների վրա, որ անձամբ իրենց էլ է վնաս։ Երկու երկրները կռվում են եւ ասում են՝ մենք հայրենասեր ենք։ Հիմա իրենց դատավորն ո՞վ է՝ Աստվա՞ծ, թե՞ հենց իրենք։ Եվ երկու կողմն էլ չի հասկանում այդ ամենի այնքան աբսուրդ ու անկարեւոր լինելը՝ ամեն ինչ տանելով այդպիսի վիճակների։ Բոլորս հասկանում ենք, որ երկրներ կան, որոնք հարաբերականորեն ավելի կրթված են, քան մյուսները, բայց դա այնքան արագ է փոփոխվում։ Քաղաքակիրթ երկիրը կարող է դառնալ խայտառակ անքաղաքակիրթ, եւ պարզվի, որ անքաղաքակիրթ համարվողներն էլ մի քիչ ավելի քաղաքակիրթ են։ Այդ ամեն ինչի խիստ հարաբերական լինելը շատ տխուր պատկեր է առաջացնում։

-Ասում եք՝ շատերը չեն խորանում, չեն ընկալում երկնքի գեղեցկությունը։

-Այո, չեն ընկալում, դա նույնն է, որ քարի դարի մարդուն տանեիր Լեոնարդո դա Վինչիի նկարի առաջ կանգնեցնեիր։ Չէր հասկանա, չէ՞։

-Իսկ Դուք աստղերի ձայներ եք կարողանում լսել, ստեղծել եք աստղային ձայների շտեմարան։ «Սթարմուս» 1-ին փառատոնին ներկայացրել էիք աստղերի ձայները։ Բրայան Էնոն դրանք օգտագործել էր իր երաժշտական կոմպոզիցիայում։ Ե՞րբ սկսեցիք ստեղծել այդ շտեմարանը։

-2002-2003 թթ․ սկսեցի աշխատել դրա վրա, եւ դա տեւեց մի քանի տարի։

-Դա բացահայտո՞ւմ էր։

-Դա ոչ թե բացահայտում էր, այլ գիտության կոմունիկացիայի շատ լավ օրինակ։ Աստղերի ձայների գիտական հիմքն արդեն կար։ Դա աստղերի սեյսմոլոգիայի ճյուղն է։ Երկրաշարժերը, սեյսմոլոգիան ո՞նց են, նույնը կատարվում է աստղերի հետ, աստղաշարժ ասենք։ Սեյսմիկ ալիքները, աստղերի դեպքում՝ գազային ալիքները, ճնշման ալիքներ են։ Երբ հիմա խոսում եմ Ձեզ հետ, ինչո՞ւ եք ինձ լսում, որովհետեւ իմ ձայնալարերն առաջացնում են օդի տատանումներ որոշակի հաճախանությամբ, եւ դրա թափանցումները հասնում են Ձեզ։ Օդի ճնշումն անընդհատ փոփոխվում է, եւ դա ալիքի ձեւով տարածվում է, հասնում է Ձեզ եւ առաջացնում է ճնշման փոփոխություններ ականջի թաղանթի վրա, եւ Դուք լսում եք։ Դա է լսողական ապարատը, չէ՞։ Հիմա այդ ճնշման տատանող ալիքներն աստղերի ձայների մեջ էլ կան։

-Նշում էիք, որ դրանք ինֆրաձայներ են։

-Այո։ Երբ մենք խոսում ենք՝ դրանց հաճախականությունը մեծ է, այսինքն՝ 20 կամ 50 Հերցից ավել, կարող է 1000 Հերց ենք խոսում։ Աուդիոդիապազոնն սկսվում է 10 Հերցից մինչեւ 22 հազար Հերց։ Այդ ձայնային հաճախականությունները մարդը կարողանում է լսել, իսկ դրանից ցածր հաճախականությունները, որոնք ինֆրաձայն են կոչվում, արդեն չենք լսում, բայց, օրինակ, կետերը, դելֆինները լսում են։ Այ, աստղերի մեծամասնության մոտ այդ ձայնային ալիքները ցածր հաճախականություն ունեն, բայց էլի ձայնային ճնշման ալիքներ են։ Եվ որպեսզի լսենք, իրենց պետք է տեղափոխենք մեր աուդիոդիապազոն, այսինքն՝ հաճախականությունը մեծացնենք, որ լսելի լինի մեզ համար։

-Այդ ձայները շատ մետաղական են։

-Դա գալիս է ալիքների բնութագրերից։ Տարբեր աստղեր տարբեր ձայներ ունեն։ Եթե հետազոտեն այդ աշխարհը, տարբեր ձայներ են գտնելու։ Հետազոտությունները պետք է շարունակել։

-2005-ին հավաքագրեցիք այդ ձայները։ Հենց այդ ժամանա՞կ հանդիպեցիք «Քուին» խմբի կիթառահար Բրայան Մեյին։

-Բրայանին հանդիպել էի 1998 թ․։ Գիտաֆանտաստիկ ֆիլմի նախագիծ կար։ Մեր ինստիտուտի տնօրենը, որ Բրայանին ճանաչում էր, ասաց, որ կուղարկի նրան։ Նա էլ պատասխանել էր, որ հետաքրքիր նախագիծ է եւ ուզում է խոսել դրա հեղինակի հետ։ Ու այդպես հանդիպեցինք ու ընկերացանք։ Մի քանի տարի անց իրենց պատմեցի աստղերի ձայների մասին, հետաքրքրվեց, սկսեցինք խոսել դրա մասին, հետո խոսակցությունները ծավալվեցին աստղագիտության կարեւորության, գիտության դերի շուրջ։ Եվ 10 տարի տեւեց, մինչեւ հասանք «Սթարմուսի» գաղափարին։

-Իսկ ֆիլմը նկարեցի՞ք։

-Չէ, չվերջացրեցինք, որովհետեւ եկանք մի փուլի, որ դրա համար սցենար էր անհրաժեշտ։ Շատ քիչ մարդիկ կային, որ կարող էին սցենար գրել դրա համար։ Ու պարզվեց, որ նրանք արդեն քանի տարի սցենարների պատվերներ ունեն։ Զգացինք, որ երկարատեւ գործընթաց է, եւ ֆիլմի գաղափարն օրակարգից դուրս եկավ։

-Հետո եկավ «Սթարմուսը»։

-Այո, «Սթարմուսի» փուլն սկսվեց, որոշեցինք, որ անպայման պետք է անել այդ փառատոնը։

-Բրայան Մեյի՞ հետ հիմնադրեցիք փառատոնը։

-Այո, երկուսով սկսեցինք անել, գաղափարը պատկանում էր երկուսիս։

-Դուք էլ կիթառ էիք նվագում։

-Երիտասարդ տարիներին էի նվագում։ Դպրոցական խումբ ունեինք, համալսարանում սովորելու տարիներին ընկերներով հավաքվել էինք Աշտարակի ռադիոֆիզիկայի ինստիտուտում, գործիքներ կային, նվագում էինք։ Դաշնամուր էի նվագում։

-Հիմա՞ էլ եք նվագում։

-Այո, տանը։ Ինձ թվում է՝ երաժշտությունը շատ կարեւոր հոբբի է։ Երեւի ամենահետաքրքիր հոբբիներից է։ Սխալ է, որ մարդ հոբբի չունենա։

-2011-ին որոշեցիք սինթեզել գիտությունն ու երաժշտությունը։

-Գիտեք, ասուլիսի ժամանակ էլ ասացի, որ էստեղ խոսքը չի գնում արվեստի միջոցով գիտությունը տարածելու մասին։ Արվեստը մի քանի հազար տարի համարյա չի փոխվել, միշտ հիմնվում է մարդկանց հիմնական էմոցիաների վրա՝ սեր, հույս, հավատ, հայրենասիրություն եւ այլն։ Այսինքն՝ այդ հիմնական էմոցիաները արվեստ են դարձրել նկարչության, երաժշտության մեջ։ Եվ այդ զգացմունքներն աշխարհում համարյա չէին փոխվել երեք հազար տարի։ Էվոլյուցիա գրեթե չէր եղել։ Բայց 20-րդ դարում մի փոփոխություն եղավ, եւ դա սկսվեց գիտաֆանտաստիկ գրականությամբ։ Առաջին անգամ գիտությունն սկսեց ազդել գրողների վրա։ Նրանք նոր ժանր ստեղծեցին՝ գիտաֆանտաստիկա։ Սկսեցին գրքեր գրել մի բանի մասին, որ չի եղել, բայց գիտությունն ասում էր, որ կարող է լինի։

-Մի անգամ ասել էիք, որ հենց գիտաֆանտաստիկ գրականությունը Ձեզ գիտություն բերեց։ Ավարտել էիք 10-րդ դասարանը, աշխատում էիք Թատերական ինստիտուտում որպես բեմի բանվոր։ Եվ նշում էիք, որ հենց այդ ժամանակ սկսեցիք ուսումնասիրել գիտաֆանտաստիկայի ժանրը։ Հատկապես ո՞ր գործից ազդվեցիք։

-«Սոլարիսն» էի շատ սիրում՝ թե՛ ֆիլմը, թե՛ գիրքը։ Շատ էի կարդում Արթուր Կլարկի աշխատանքները։ Իմիջիայլոց, այդ ժամանակների գիտաֆանտաստիկ գրականության մեջ «էքշն»՝ իրար սպանել, չկար։ Գրքի հետաքրքրությունը կռվով չէր որոշվում, այլ գաղափարներով։ Այսինքն՝ արժեքները, հետաքրքրությունն ուրիշի բանի մեջ էին։ Երբ կարդում էիր, հասկանում էիր, թե ինչքան լրջություն կար, գրողներն ինչքան գիտական իմպրովիզացիաներ էին անում։ Որպեսզի մարդու աշխարհայացքը փոխվի, մի քիչ գիտաֆանտաստիկա պետք է կարդալ։ Ապշում եմ այն մարդկանց վրա, որ ասում են՝ հետաքրքիր չէ այն, այսինքն՝ կարծես, լրիվ մերժես քո ժամանակը։

-Հիմա կա՞ն գիտաֆանտաստիկ լավ գրողներ։ Ի՞նչ եք կարդում։

-Այո, շատ կան։ Հիմա ասեմ՝ ինչ եմ կարդում (ծոցագրպանից հանում է էլեկտրոնային սարքը եւ թերթում - հեղ․)։ Իմիջիայլոց, ֆանտաստ գրողներին հրավիրել էի «Սթարմուսին» դասախոսություն կարդալու։

Ռոբերտ Սոյեր․ շատ հետաքրքիր տրիլոգիա ունի նեյրոգիտության մասին։ Հիմա առհասարակ ֆանտաստները շատ են սկսել գրել նեյրոգիտության, գենետիկ ինժեներիայի մասին։ Հիմքը հենց 20-րդ դարի ֆանտաստները դրեցին, եւ դա հենց այն ժանրն էր, որ բերեց ֆիլմերի ստեղծման, որոնք էլ ազդեցին նոր սերնդի վրա։ Դրա հիմքը գիտությունն է, եթե այտեղից գիտությունը հանենք, ապա ժանրը կվերանա։ Ու ես միշտ զարմացել եմ Նոբելյան կոմիտեի վրա, որ Նոբելյան մրցանակ են տալիս, բայց ֆանտաստ գրողները չկան։ Չեմ հասկանում էդ հին մտածողությունը։ Գիտության պոպուլյար գրքեր գրելը շատ ավելի բարդ է, քան պարզապես նովել գրելը։ Գրողներ կան, որ 10 միլիոն տպաքանակով գրքեր են հրատարակել, օրինակ՝ Ռիչարդ Դոնկինի գենետիկայի մասին գրքերը կամ Սթիվ Հոքինգի հայտնի գիրքը՝ «Ժամանակի կարճ պատմությունը»։ Ո՞նց կարելի է էդ մարդուն Նոբելյան մրցանակ չտալ, եթե այդ գիրքը շատ ավելի մեծ կարեւորություն ունի մարդկության համար, քան սովորական նովելները։

-Այսինքն՝ «Սթարմուսով» փորձում եք նաեւ այդ գաղափարն առաջ քաշե՞լ։

-«Սթարմուսով» փորձում ենք կարեւորություն տալ այն գաղափարին, որ արվեստում շատ մեծ կարեւորություն ունի գիտությունը, եւ օգնել այն արվեստագետներին, որոնք փորձում են մտնել գիտության հետ հարաբերությունների մեջ՝ նրանց բերելով «Սթարմուս», որ հանդիպեն ամենահայտնի գիտնականներին, 5 օր լսեն նրանց դասախոսություններն ու իրենք էլ դասախոսություն կարդան։

 Մենք ուզում ենք, որ գիտության եւ արվեստի կապը ոչ թե արհեստական, այլ բնական լինի, ինչպես եղել է գիտաֆանտաստիկայի ժանրում։ Նույնը երաժշտության մեջ է։ Երաժիշտներ կան, որոնք ներշնչվում են գիտության հաջողություններով։ Տիեզերքը շատ լավ օրինակ է, մարդկության՝ առաջին անգամ Լուսին իջնելը ոգեշնչել էր շատ երաժիշտների։ Նկարիչների մի նոր սերունդ ստեղծվեց՝ ազդվելով գիտական հայտնագործություններից։ Օրինակ՝ երբ սկսեցինք հասկանալ, որ մոլորակներ կան, որ ոչ թե 1, այլ 4 աստղի շուրջ են պտտվում։ Այսինքն՝ ոչ թե 1, այլ 4 արեւ են տեսնում, եւ 4-ն էլ տարբեր գույն ունեն, մեկը՝ մի փոքր կարմիր, մյուսը՝ կապույտ, երրորդը՝ արեւի պես դեղին, մեկը մայր կմտնի, էն մյուսը դուրս կգա, մեկը մյուսի դիմաց խավարում կանի․․․ Եվ այդ գեղեցկությունը, ապշելու ֆանտազիան նկարիչները փորձեցին նկարել։ Սա կապ ունի ռեալիզմի հետ, որովհետեւ նրանք նկարում են այն, ինչ կա, բայց չեն տեսնում, իսկ գիտությունը փորձում է հասկանալ, թե, օրինակ, ինչ գույներ են լինելու, եւ այդ նկարիչները մեզնից են սկսում հարցնել։ Նրանց հետ սկսում ենք մտնել գիտական ֆանտազիայի մեջ։ Շատ հետաքրքիր պրոցես է, ես դա տեսել եմ, եւ այն շատ է դուր գալիս ինձ։

Դրա օրինակն արդեն կա գիտաֆանատաստիկ ֆիլմերում։ Արդեն նկարել են այլ մոլորակներ, այսինքն՝ հատուկ էֆեկտների ստեղծողները մտել են դրա մեջ, դա պատկերացնում են։

-Սեպտեմբերին «Սթարմուս» 6-րդ փառատոնը կազմակերպելու եք Հայաստանում, եւ խորագիրը լինելու է «50 տարի Մարսի վրա»։ Նախորդ ամիս Երեւանում ասացիք՝ երբ մարդկությունը խոսում է աշխարհի կործանման մասին, դուք ասում եք՝ Հայաստանով Մարս եք գնալու։

-Այդ խորագրի տակ ուրիշ բան է թաքնված։ Կարեւորը՝ նշում ենք Մարս իջնելու 50 տարին եւ ասում, որ կարեւոր իրադարձություն էր, քանի որ մարդկությունն առաջին անգամ ուրիշ մոլորակի վրա կարողացել է ապարատ իջեցնել։ Մենք առաջին անգամ կարողացանք Մարսի վրա ապարատ իջեցնել, որը ոչ թե ընկավ-կոտրվեց, այլ փափուկ վայրէջք կատարեց, ինչը շատ ավելի դժվար է։ Այդտեղից առաջին անգամ նյութ ուղարկվեց ջերմաստիճանի մասին։ Սակայն կարճ ժամանակ հետո լռեց, քանի որ մեծ փոթորիկ եղավ, եւ «Մարս 3»-ի հետ կապը լրիվ կորավ։ Կապը տեւել էր 15 վայրկյան։ «Մարս-3»-ի մեջ եղել է Ալեքսանդր Քեմուրջյանի պատրաստած ռոբոտը։ Նախատեսված էր, որ այն պետք է դուրս գար մակերես եւ հետազոտեր, սակայն կապը կորավ փոշու մեծ փոթորիկի պատճառով։ Մարսի վրա հաճախ են լինում փոշու փոթորիկներ, եւ դրանք միանգամից ազդում են ռադիոկապի վրա։

-Մի անգամ ասել էիք, որ առաջիկա տասնամյակում մարդկությունը կարող է մուտք գործել Մարս։ Հնարավո՞ր է։

-Այո, այո, ինձ թվում է՝ առաջիկա 10 տարում մարդկությունը մուտք է գործելու Մարս։ Կարելի է ասել՝ տիեզերանավը պատրաստ է, փորձերը հաջող են անցնել, Լուսնի վրա բազա են սարքելու, եւ թռիչքները Մարս արվելու են Լուսնի ուղեծրից։ Տիեզերանավն ուղիղ Երկրից Մարս ուղարկելը բավական բարդ է, շատ էներգիա է պահանջում։

-Ի՞նչ պիտի լինի, երբ մարդկությունը Մարս մուտք գործի։

-Եթե մարդկությունը Մարս մուտք գործի, նախ պետք է սովորի, թե ոնց կարող է դիմանալ, ապրել այնտեղ։ Այդքան թթվածին չես տանի, որ այնտեղ մնաս։ Իսկ 3 օրը մեկ հնարավոր չէ գնալ-գալ, այսինքն՝ եթե մարդուն տանում ես այնտեղ, նախ պետք է թթվածնի հարցը լուծել։ Մարսի վրա պետք է թթվածին ստեղծել լաբորատորիաներում, երկրորդը՝ ջեմության աղբյուր է պետք այնտեղ, արեւային մարտկոցները բավական չեն, միջուկային էներգիայով աշխատող միկրոատոմակայան է անհրաժեշտ։ Մարդիկ պետք է փորձեն բույսեր աճեցնել։ Եթե «Մարսեցի» ֆիլմը նայել եք, այն շատ իրական են նկարել։ Լավ ֆիլմ է։ Ինչ կատարվում է այնտեղ, այդպես էլ լինելու է։ Դրա համար եմ ասում՝ ֆանտաստիկ ֆիլմերը կարեւոր են, այդտեղ այնքան մեծ է կրթական գործոնը։

-Վերադառնալով «Սթարմուսին»՝ նշել էիք, որ տարածաշրջանում առաջին անգամ գիտական միջազգային փառատոն է կազմակերպվելու։ Ի՞նչ է սպասվում, ովքե՞ր են գալու։

-Մոտ 50 գիտնական ինժեներներ, աստղագնացներ ենք սպասում, որոնց մեծ մասին՝ երեւի 40-ին, արդեն հայտարարել ենք, մնացածի մասին էլ քիչ-քիչ կհայտարարենք։

-Իսկ հանրությանը գրավող ի՞նչ դեմքեր են լինելու։

-Ամենալավ հարցը դա է․ մի հանրություն, որը գիտությամբ չի զբաղվել, չգիտեմ՝ ո՞ր դեմքն է, որ այդ հանրությանը պետք է հետաքրքի։ Ցավոք, այդ խնդիրը կա, եւ դա ավելի շատ Հայաստանում է, քան ուրիշ տեղերում։ Եթե կան երկրներ, որտեղ կարող ես «Սթարմուս» փառատոնը տանել եւ գիտես, որ հանրության շատ լայն շրջանակներ կիմանան, թե ովքեր են եկել, Հայաստանում այդ խնդիրը կա, որովհետեւ միջազգայնորեն շատ հայտնի մարդիկ այստեղ, ցավոք, հայտնի չեն։

-Կարծես, օրգանիկ կապով հասանք հայաստանյան գիտության խնդիրներին։ Վերջին տարիներին Հայաստանում գիտության ոլորտը սերնդափոխության խնդիր ունի։ Երիտասարդներին կա՛մ չի գրավում գիտությունը, կա՛մ եթե գրավում է, ապա շատ դեպքերում ինստիտուտը ցատկահարթակ է դառնում՝ դուրս գնալու համար։ Առհասարակ հայաստանյան գիտական շրջանակների հետ շփումներ ունենալով՝ ծանո՞թ եք խնդիրներին։

-Մի քանի պատճառներ կան, որ աշխատավարձերը հետաքրքիր չեն գիտության մեջ, երկրորդ՝ նույնիսկ եթե շատ բարձր աշխատավարձ ունենաս, ուզում ես բոլոր պայմանները լինեն արտակարգ գիտություն անելու համար, եթե չկան այդ պայմանները, եթե այդ հիմնարկը գիտական մի կաթսայի մեջ չի եփվում, էլի հետաքրքիր չէ։ Կարող է Ձեզ հենց հիմա շատ բարձր աշխատավարձ տան, բայց ուղարկեն մի հիմնարկ, որը բացարձակապես հետաքրքիր գիտական նախագծեր չունի, այնտեղ աշխատելը հետաքրքիր չի լինի։ Դրա համար եմ ասում՝ այստեղ երկու պարամետր կա՝ եւ՛ աշխատավարձերը, որոնք բարձր պիտի լինեն, եւ՛ հիմնարկները, որոնք լավը պետք է լինեն։

-2 տարի շրջել ենք ակադեմիական համակարգի գիտական բոլոր ինստիտուտներում։ Մեծ մասը նշում է սերնդափոխության եւ ֆինանսավորման խնդիրները, այսինքն՝ ֆինանսովորումից բխող սերնդափոխության հարցը։ Շատ ինստիտուտներում «տարիքային փոս» է առաջացել։

-Այո, Հայաստանում բոլոր գիտահետազոտական ինստիտուտներում կա այդ «տարիքային փոսը»՝ Բյուրականի աստղադիտարանից սկսած։

-Ի՞նչ կառաջարկեք։

-Որպեսզի անընդհատ պրոցես լինի, դպրոցից պետք է սկսել։ Լավ ուսուցիչներ են պետք բնագիտության մեջ՝ ֆիզիկա, քիմիա, կենսաբանություն, լավ դպրոցական ծրագրեր, ոչ թե մի ծրագիր, որի ամբողջ նպատակն այն է, թե ոնց անեն, որ աշակերտը ցածր գնահատական ստանա, այլ թե ոնց անեն, որ բարձր գնահատական ստանա։ Եվ սա միայն Հայաստանում չէ, Իսպանիայում էլ կա այդ խնդիրը։ Էքսպերիմենտալ դպրոցներ կան սկանդինավյան երկրներում, որտեղ խմբային աշխատանքների, նախագծերի ձեւով են մոտենում։ Այդ կրթական պրոցեսը դեռ 100 տոկոսով հետազոտված չէ, դրա համար տարբեր փորձեր են անում, թե որն է ամենաարդյունավետ ձեւը երեխաներին սովորեցնելու, հետաքրքրություն առաջացնելու համար, ոչ թե վախեցնելով սովորեն, ասես՝ դասդ չանես, հեռախոսդ չենք տա․ այդպես ապագա չի լինի, հետաքրքրություն պիտի առաջացնես։

Այսինքն՝ կրթական համակարգի ճիշտ տրամաբանությունն ու ուսուցիչների որակն է կարեւոր, եթե անեն, ապա դասարանից ոչ թե 2-ը կլինեն լավը, այլ 18-ը։ Չեմ ասում, թե այդ 18-ը գիտնական պետք է դառնա, բայց մտածող էրեխեք կլինեն, նույնիսկ եթե բիզնեսմեն կամ գործարար դառնան, մտածել կսովորեն, գնահատել ամեն ինչը։ Այ, էդպիսի երեխաներ կավարտեն դպրոցը, եւ, բնականաբար, հետո համալսարանի որակն էլ շատ լավ կլինի։ Իսկ վերջում կմնա գիտահետազոտական ինստիտուտների ֆինանսավորումը, որը շատ ավելի հեշտ է, քան այդ սկզբի օղակը։

-Մի քանի տարի առաջ խոսում էիք Արցախում աստղացուցարան կառուցելու մասին։ Այդ գաղափարը դեռ կա՞։

-Փորձեցինք հովանավորներ գտնել, բայց չհայտնվեցին։ Դրա համար այդ նախագիծն այդպես մնաց։ Շատ ափսոս, որովհետեւ շատ հետաքրքիր բան կլիներ։

-Պարոն Իսրայելյան, այս սեպտեմբերին Հայաստանում անցկացվելու է գիտական առաջին փառատոնը։ Եվ դա արվելու է Հայաստանի համար ամենադժվար ժամանակներում՝ պատերազմի ծանր պարտությունից հետո, այսօր էլ դեռ կրակոցներ կան։

-Այո, շատ ծանր պարտությունից հետո, դրա համար ինձ թվում է, որ գիտական փառատոնը շատ հետաքրքիր կլինի այն երիտասարդների համար, ովքեր ընկճված են, կոտրված են, ովքեր հույսը չեն կապում Հայաստանի հետ։ Իրենց համար ինչ-որ մի լույս կլինի, կտեսնեն, որ մեր ապագան պատերազմների մեջ չէ․ միայն Հայաստանի դեպքը չէ, ընդհանրապես, աշխարհի մասին է խոսքը, որովհետեւ միջազգային փառատոն է։ Մեր դասախոսները մի երկրից չեն, տարբեր երկրներից են։ Դրա համար մեր փիլիսոփայությունը գլոբալ է՝ կրթված հասարակություն, հարգվող գիտություն, որը կբերի պահանջող հասարակության, պատրաստված, խելացի հասարակության։ Այդ փորձն արդեն կա սկանդինավյան շատ երկրներում, որտեղ հասարակությանը շատ դժվար է խաբել էժան մեդիայով եւ էժան բաներով։ Իրենք ավելի պահանջկոտ են, համեմատաբար եմ ասում, իհարկե։ Այդ հասարակությունն ավելի մեծ ապագա ունի, այնտեղ քաղաքական գործիչ լինելը շատ ավելի բարդ է, որովհետեւ ամեն բան չէ, որ իրենք ընդունելու են, շատ հարցեր են տալու, ամեն բանի չեն հավատալու, շատ ավելի քննադատական են լինելու։ Դրա համար պահանջները, որ դրված են քաղաքական կուսակցությունների առաջ, շատ ավելի խիստ են։ Հենց կրթությունը պակասեց, անգրագիտությունը հաղթեց, այդ երկիրն ապագա չի ունենա։ Մարդկանց հեշտ է խաբելը հատկապես համացանցի դարաշրջանում՝ ֆեյք լուրերով խաբելը, մարդիկ էլ չեն սկսում մտածել։

-Եվ ո՞նց եք տեսնում Հայաստանի ապագան։

-Շատ լավ երիտասարդություն կա։ Նրանց օգնելով, դպրոցներում որակը բարձրացնելով՝ շատ լավ որակ կգա։ Այդ մարդիկ կան հիմա, զրո չէ նրանց թիվը։ Խնդիրն այն է, որ այդ թիվը փորձենք շատացնել տարբեր ծրագրերով, օրինակ՝ գիտական փառատոններով․ ոչ թե մեկ, այլ թող տասը նման փառատոններ լինեն։ Ինչքան շատ բաներ անեն գիտության, կրթության, տեխնոլոգիաների ոլորտում, արվեստն էլ հետը, էնքան լավ։

Ինձ թվում է՝ քանի որ մեդիայի ինֆորմացիայի 99 տոկոսը գնում է խայտառակ բացասական թեմաների մասին, հայելու նման անդրադառնում է հասարակության վրա՝ ստեղծելով հասարակական սթրես։ Պատկերացրեք՝ այդ 99 տոկոսի կեսը կրթական, գիտական, արվեստի թեմաներով լինեին, գիտե՞ք վիճակը միանգամից ոնց է փոխվելու։ Եթե մեդիայի մեծ մասը քաղաքական պատվեր է կատարում, ապա սկսում է աշխատել միայն դրա համար։ Փակ շրջան է ստացվում։ Հետո սկսում են բողոքել, թե վիճակը լավ չէ, բայց ո՞վ է մեղավոր, եթե մեդիան չի օգնում կրթության, գիտության հանրայնացմանը, բա վիճակն էդպես էլ պիտի լինի։ Դա նաեւ սոցիալական ցանցերին է վերաբերում։ Ընդհանրապես, պետք է շատ մեծացնել կրթության, գիտության, տեխնոլոգիայի կշիռը մեդիայում։

Գլխավոր լուսանկարում՝ Գ․ Իսրայելյանը՝ Տեներիֆեի աստղադիտարանում (Miguel Barreto / Financial Times)