«Հետքը» ԱՆ ՔԿՎ պետի թույլտվությամբ այցելեց «Նուբարաշեն» ՔԿՀ, որտեղ քննչական սենյակներից մեկում հարցազրույց վարեց 18 տարի անազատության մեջ գտնվող, 1996թ. մահապատժի դատապարտված (2003-ից՝ ցմահ ազատազրկում) նախկին շարքային զինվոր Արթուր Մկրտչյանի հետ:

Սկիզբը

-Եթե չեմ սխալվում, մահապատժի դատապարտվածների համար հինգ խուց կար այդ ժամանակ, ո՞ր խցում քեզ տեղավորեցին:  

-87 խուց տարան, անկեղծ ասեմ՝ ադմինիստրացիան էլ ցավով ընդունեց, որովհետև բոլորն էլ գիտեին, որ կապ չունեմ զինվորների սպանության հետ: Թեպետ մինչև դատավարությունը բանտում էլ ահագին տանջել են՝ օպերներից մինչև ամենասովորական հսկիչը: Ես համազգեստով մարդ էի տեսնում, իմ մոտ ագրեսիա էր առաջանում: Դռների շխկոցից վեր էի թռնում: Դա նշանակում էր, որ էլի մտնելու են ջարդեն: Մինչև որ սկսվեց դատավարությունը, ու բոլորը հասկացան, որ գլխիս սարքել են:

-87 խցում ինչպե՞ս դիմավորեցին քեզ: Դո՞ւ էիր ամենափոքրը, թե՞ էլի զինվոր կար:  

-Ամենափոքրը ես էի: Երբ մտա, ինձ թվաց ուրվականների մոտ եմ ընկել, պատկերացրեք՝ բոլորը նիհար մարդիկ: Լուսավորությունն էլ վատ էր: Բոլորն էլ թարսի նման էդ օրը գլուխները թրաշել էին: Դուռը երբ բացեցին, գլուխների փայլն էր արտացոլվում:

-Հյուրասիրելու բան կա՞ր, թե՞ հաց գտնելն այդ տարիներին մեծ ուրախություն էր:

-Սեմերջյան Մանուկ կար (անկախ Հայաստանում առաջին մահապատժի դատապարտվածներից մեկը, ով 22 տարի անց մահացել է հիվանդությունից- հեղ.), ինքը էնքան լավ էր նկարագրում էդ տարիները… ապրելը շատ դժվար էր:

-Ինչպե՞ս էին մարդիկ գոյատևում, մոտ քանի՞սը այստեղ մահվան դատավճիռ ստացավ հիվանդությունից: Տարբեր տվյալների համաձայն՝ 14-15 մարդ:

-Մինչև մահապատժի փոխարինումը՝ 2003 թվականը, երևի մի 15 հոգի…

-Զբոսանք կա՞ր, արևի լույս կա՞ր…

-Զբոսանք բացառվում էր, բաղնիքը՝ 6 ամիսը մեկ կամ տարին մեկ անգամ: Ժամանակ էր լինում՝ դռան վրա սարդոստայն էր բռնում: Պատուհաններն էլ բաց չէին, հիմա ցանցեր են, էն ժամանակ երկաթից շերտավարագույրներ էին՝ միշտ փակ:

-Ե՞րբ արևի լույսը ներս թափանցեց:

-Թախտաբիթիի դեմ դեղ էին արել բերդում, առաջին անգամ մեզ հանեցին զբոսանքի: Տղերքից շատերը վատացան հենց արևի լույսից:

-Որո՞նք են ցմահ դատապարտյալների խնդիրները, եթե առաջին երեք տեղերում դնես, որո՞նք կառանձնացնես՝ պայմանական վաղաժամկետի կիրառու՞մ, ռեժիմների փոփոխությու՞ն, թե՞ գործերի վերանայում…

-Առաջինը պիտի լինի արդարության զգացումը: Եթե արդար ես մարդու հետ վարվում, ուզում ես մահապատժի դատավճիռ տուր…էստեղ պայմանները մեզ չեն հուզում, այլ անարդարությունը: Մարդուն ստորացնում է իր հանդեպ կատարված անարդարությունը:

-Արթուր, անարդարության զոհեր շա՞տ կան բանտում, քո կարծիքով:

-Մենակ էստե՞ղ… եթե հանցագործ է անգամ, բայց ցավալով մոտենաս, որ ինքն իր կյանքը խորտակեց, ինքն իրեն զրկեց իր հարազատներից, երբեք չափազանցված պատիժ չես տա, երբեք անարդար դատավճիռ չես կայացնի: Կմոտենաս ինչպես հայրը, ով պատժում է որդուն՝ սիրելով, ու դրանից որդին կդառնա ավելի լավը:

-Նորմա՞լ է համակեցությունը ստացվում խցակիցների հետ: Անգամ երբ հարազատներն են միասին մեկ սենյակում երկար լինում, խնդիրներ են առաջանում: Փաստորեն, 23 ժամ միասին եք…

-24 ժամ…

-Ես մեկ ժամ զբոսանքը հանեցի…

-Զբոսանքն էլ ենք նույն մարդկանցով: Տարիների ընթացքում գալիս ես նրան, որ ոչ թե պարտադրես քո ես-ը, այլ նայես ընդհանուր:

-Ինչո՞վ եք զբաղվում:

-Հեռուստացույց, գիրք, տարբեր թեմաներ ենք քննարկում:

-Իսկ երբ հեռուստացույց չկար, ի՞նչ էիք անում: Եթե չեմ սխալվում, 2000թ.-ից առաջ էր:

-Շիրազն էր «Դանթեականում» գրում՝ արի, տես դժոխքը: Երևի Շիրազը, եթե մի պահ էդ տարիների մահապատժի հարկաբաժինը տեսներ, մի նոր «Դանթեական» կգրեր:

-Արթուր, մի քիչ ավելի մանրամասն պատմիր, որ ընթերցողը պատկերացնի…

-Դժվար կարողանա պատկերացնել, որովհետև անգամ ես, որ անցել եմ էդ ամեն ինչի միջով, դժվար եմ կարողանում պատկերացնել՝ ոնց կարող է մարդը մարդու հետ նման ձևով վերաբերվել: Մի պահ պատկերացրեք՝ ինչ է, երբ քեզ ապրելու ցանկության համար գցեն քացու տակ ու սպանեն, բայց դու չես մեռնում:

-Կոնֆետներ ունենո՞ւմ էիք:

-Աստված չաներ՝ աչքներով ընկներ շաքարավազի հատիկ, դուբինկաներով ջարդում էին, թե՝ ո՞վ ա բերել: Էդ ժամանակ մեզ ոչինչ չէր թույլատրվում դրսից: Իրենց տված որդերով ճաշն էինք ուտում, որդերը լողում էին մեջը:

-Բժշկական սպասարկումն ինչպե՞ս էր: Օրինակ՝ ատամդ սաստիկ ցավում է, կա՞ր բուժելու հնարավորություն:

-Ատամդ ցավում էր, պիտի հանեին, բուժել չկար: Հիմա ես ունեմ խնդիրներ, պիտի գումար մուծեմ, քանի որ այն հետազոտությունը, որ պիտի արվի՝ սոնոգրաֆիա, բերդում նման հնարավորություն չկա: Ասում են՝ խնդրենք դրսից մասնագետը գա, բայց գիտես, որ դրսի մասնագետին պիտի վճարել: Իսկ եթե ես չունե՞մ միջոց վճարելու…

-Ասացիր, որ ամենակարևոր խնդիրը անարդարությունն է, ինչպե՞ս պայքարել անարդարության դեմ: 18 տարի դու քո օրինակով պայքարում ես:

-Անցյալ տարի էր, որ ԱԺ-ում քննարկվում էր մինչև 21 տարեկանների մասին օրինագիծը: Որոշվեց այն հետաձգել մեկ տարով: Այդ մեկ տարվա ընթացքում էստեղ մահացան երկուսը. մեկը կախվեց, մյուսը՝ հիվանդությունից: Էդ մարդկանց հիմա ո՞նց կասեք՝ ինչո՞ւ հետաձգեցիք: Խնդրի լուծման հետաձգումը կարող է բերել նրան, որ մարդիկ արդեն չլինեն: Էլ ո՞ւմ է պետք էդ լուծումը: Ուղղակի պատկերացրեք՝ 18 տարի մարդիկ փակ ռեժիմում ու նման սարսափելի ճանապարհով անցած: Իրենք մտածում են՝ դե՜, օրենք է, էլի, կընդունենք: Իրենք օրենքների հետևում չեն տեսնում մարդկանց:

-20 տարի անց կա պայմանական վաղաժամկետի իրավունք: Մի քանի ցմահ դատապարտյալներ հատել են այդ շեմը, սակայն որևէ մեկի նկատմամբ չի կիրառվում պայմանական ազատ արձակումը: Ի՞նչն է պատճառը, ըստ Ձեզ:

-ԵԽ-ն փող չի տրամադրել: Կոպիտ եմ ասում՝ ԵԽ-ն կլինի, ՄԱԿ-ը կլինի… Իրենց փող չեն տվել, որ իրենց նեղություն տան, գրեն ցմահ դատապարտյալների պայմանական վաղաժամկետ արձակման կարգը:

-Ի՞նչ է անում համակարգը 20 տարի, որ հասարակություն վերադառնա ֆիզիկապես, մտքով, հոգով առողջ քաղաքացի: Օրինակ՝ վերականգնողական ինչ-որ ծրագրերի մասնակցե՞լ եք այս 18 տարիների ընթացքում:

-Չէ՛, վերականգնողական ծրագրեր չկան:

-Ընտանիքի մասին քիչ խոսեցիր…

-Ես ոնց որ խոցող դանակի մի շեղբ եմ դարձել իմ ընտանիքի սրտում, որովհետև ինձ սիրելով՝ չեն կարող հրաժարվել ինձնից, որ իրենք կարողանան ապրել: Իրենք էլ ինձ հետ կրում են էդ ամեն ինչը, դեռ մի բան էլ ավելի:

-Այսինքն՝ իրենք և՞ս ցմահ են դատապարտված քեզ հետ…

-Շատ ավելին…ես ցմահ դատապարտված լինելով՝ չունեմ ապրելու ընտրությունը, իրենք ունեն այդ հնարավորությունը՝ կա՛մ ինձ մոռանալ, ապրել, կա՛մ ինձ հետ տառապել: Ու ինձ հետ նրանք տառապում են:

-Այստեղ 20 տարեկանից նստած տղաներ կան, ովքեր արդեն միջին տարիքի տղամարդիկ են դարձել: Ընտանիք կազմել, երեխաներ ունենալ… Երբևէ մտածե՞լ ես այս մասին:

-Ամեն մարդ տարբեր կերպ է մտածում: Ես եթե բանտում եմ, չեմ ուզենա երեխա ունենալ, չեմ ուզենա այդ երեխան ծնվի, մեծանա՝ չտեսնելով հորը: Դա սխալ եմ համարում հենց երեխայի հանդեպ:

-Քանի՞ անգամ եք տեսակցում հարազատներին: Մհեր Ենոքյանի գրքերում ընթերցել եմ, որ նախկինում երկարատև տեսակցություն չկար առհասարակ:

-Կարճատև տեսակցություն տրամադրվում էր գլխավոր դատախազի թույլտվությամբ: Հետո, երբ համակարգը անցավ արդարադատության նախարարության տիրույթ, սահմանվեց կարգ՝ տարին մեկ անգամ երկարատև տեսակցություն: Ցմահ դատապարտված մարդուն ինչպե՞ս կարելի է տարին մեկ անգամ տեսակցություն տալ ընդամենը 3 օրով… Էսպես շատ ընտանիքներ հեռանում են իրարից:

-Չե՞ք պատրաստվում առաջարկով դիմել, որ գոնե այն մարդկանց համար, ովքեր 10 տարի և ավելի են նստած, ավելանա տեսակցությունների թիվը:

-Երբ արդար դատական համակարգ լինի, էդ ժամանակ արդեն կարելի է մտածել պահման պայմանների մասին: Բայց եթե ինձ բրթել-գցել են փոսը, ես կմտածե՞մ էդ փոսից դուրս գալու մասին, թե էդ փոսում ոնց հարմարավետ պայմաններ ստեղծե՞մ:

-Այնուամենայնիվ, տարիներ են անցնում…

-Դու չես մտածում: Ինձ համար էական չի ո՛չ հացը, ո՛չ ջուրը… Նոր բերդ են սարքել Արմավիրում, ասում են՝ եվրապայմաններ են էնտեղ: Ինձ համար ի՞նչ տարբերություն՝ ինձ փայտի՞ դագաղում կթաղեն, թե՞ ոսկեզօծ: Ինձ արդարություն է պետք: Դատարաններ են սարքել եվրոպական չափանիշներին համապատասխան, թող դատավարություններ անեն եվրոպական չափանիշներով:

-Եվրոպական երկրներում ևս դատական սխալի հավանականությունը կա, այնտեղ էլ կան դատական սխալներ, բայց դրանք ուղղելու պատրաստակամություն կա:

-Որովհետև էնտեղ գիտակցում են, որ անձն է կայացնում որոշում, դատավճիռ: Մարդը անսխալական ո՞նց կարող է լինի: Մեզ մոտ մոլեռանդ ձևով բացառում են, որ հնարավոր է սխալ դատավճիռ: Ես անգամ հավատում եմ, որ եթե նույնիսկ իմ գործով իրական սպանողն էլ գա, ասի՝ ես եմ, կծեծեն, կասեն՝ ձայն չհանես:

-Ասացիր, որ փոսի մեջ ես: Ո՞նց ես պատկերացնում ելքը: Ինչ-որ մեկը քեզ աստիճան պիտի իջեցնի՞, դու պիտի ձեռքդ մեկնե՞ս:

-Կշտկվի այն ժամանակ, երբ ամեն անհատ ցանկացած անարդար երևույթ համարի իր սեփականը: Անգամ մեզ մոտ շատ մարդիկ չեն պայքարում…

-Միգուցե հոգնե՞լ են, հիասթափվե՞լ են, որովհետև ձայնը տեղ չի հասնում…

-Դա էլ կա, բայց նշանակում է, որ պայքարի ոգին թույլ է:

-Պայքարի ի՞նչ գործիքներ ունես, պահուստային գործիքներ, որ դեռ չես օգտագործել:

-Մենակ ներսից պայքարելը արդյունավետ չի կարող լինել…

-Հիմա դրսում կան մարդիկ, ովքեր ևս պայքարում են: Ճի՛շտ է, նրանք քիչ են, բայց քո ասած ոգին կա:

-Գիտե՛մ… Նման մարդիկ բացառիկ մարդիկ են: Ոչ բոլորն են մտածում, որ եթե ես էսօր չպայքարեմ, վաղը իմ էրեխու հետ կարող է նույնը լինել, վաղը մեկ ուրիշն է էդ թակարդը ընկնելու… Ներման ինստիտուտը քաղաքական կառույց է դարձել: Երբեք չեմ գրել ու չեմ գրելու խնդրագիր: Ներել ի՞նձ, ինչի՞ համար: 2003թ., երբ Ռ. Քոչարյանը պիտի ներում շնորհեր, 10 օր առաջ եկան խցերով հատ-հատ ասացին, որ նախագահական նստավայրից հաղորդել են, որ ներման խնդրագրեր գրեք, որ ներում են շնորհելու: Ես էլ ներում չգրեցի, այլ պահանջագիր՝ էսքան ժամանակ խնդրել եմ արդարություն, բայց հիմա պահանջում եմ: 10 օր հետո, իբր, ներման հրամանագիր դուրս եկավ՝ ցմահ ազատազրկում: Ու երբ առաջին անգամ  մահապատժի 42 դատապարտվածները հացադուլ հայտարարեցին, ոչ թե խնդիրն էն էր, որ ցմահ փոխեցին, այլ որ խաբեցին: Պարզապես ներումը պիտի աշխատի: Եթե դու չես կարողանում ներել, դու չես կարող ուժեղ լինել: Մեկ-մեկ հրաշքներից են խոսում… Ես հրաշքների չեմ հավատում, ես հավատում եմ մարդու մեջ Աստծուն՝ մարդկային խղճին:

Հ.Գ. Արթուր Մկրտչյանի հետ հարցազրույցի ձայնագրությունը կարող եք լսել այստեղ, իսկ տեսանյութը` այստեղ: 

Լուսանկարները՝ Սարո Բաղդասարյանի