Դատարանների արխիվում «Հետքը» ուսումնասիրել էր 11 տարի բանտում ցմահ դատապարտյալի կարգավիճակում գտնվող, նախկին շարքային զինվոր, երկկողմանի ծնողազուրկ Ցոլակ Պողոսյանի քրեական գործը: ԱՆ ՔԿՎ պետի թույլտվությամբ մենք եղանք «Նուբարաշեն» քրեակատարողական հիմնարկում, որտեղ ծառայողական սենյակում հանդիպեցինք ու հարցազրույց վարեցինք Ցոլակի հետ, ով մինչ օրս պնդում է, որ չի կատարել համածառայակից Կարեն Պետրոսյանի սպանությունը, պայքարում է գործի վերաբացման համար:

-Ցոլա՛կ, մի քիչ պատմեք Ձեր մասին, որտե՞ղ եք ապրել, ո՞ւմ հետ…

-Ես երկկողմանի ծնողազուրկ եմ, Ռուսաստանում էի ապրում, եկա Հայաստան, մինչև բանակ գնալս ապրում էի եղբորս հետ՝ Բանգլադեշ թաղամասում: Ինքն ինձնից 10 տարի մեծ է, մեր մայրերը տարբեր են, հիմա ինքը Հայաստանում չի: Որպես ծնողազուրկ՝ ինձ մոտիկ տեղ զորակոչեցին՝ Սովետաշենի զորամաս:

-Ովքե՞ր են գալիս Ձեզ այցի:

-Քեռիս ա գալիս: Մի քանի տարի ա, որ իրար հետ կապ կա: Երկու անգամ իր հետ եմ իջել սվիդանի (տեսակցության-հեղ.):

-Քրեական գործում կան ցուցմուքներ, որ Դուք հանգուցյալ Կարեն Պետրոսյանի հետ եղել եք մտերիմ ընկերներ: Ի՞նչ տեղի ունեցավ դեպքի օրը:

-Կարենի հետ նույն վաշտից ենք եղել, հետո իրեն տեղափոխեցին ուրիշ վաշտ: Մենք գնացել էինք զանգելու, երբ եկանք, բոլորը խառնված էին, ասացին, որ ինչ-որ մեկը կախվել ա, բարձրացանք տանիք, տեսանք, որ Կարենն ա: Շոկի մեջ էինք, չէինք պատկերացնում, թե ինչ է կատարվել ու ինչու...

-Կան դատավարության ժամանակ տրված ցուցմունքներ, երբ Դուք նշում եք, որ ծեծի-ջարդի միջոցով է կորզվել նախկին ինքնախոստովանական ցուցմունքը:

-Քննիչը գրել ա հայերեն, ես էլ քանի որ հայերեն չեմ տիրապետում, Ռուսաստանում ապրելով՝ ռուսական կրթություն եմ ստացել, ասել եմ, որ չեմ հասկանում իր գրածը, պահանջել եմ թարգմանիչ, հետո փաստաբան, բայց ոչ փաստաբան էր գալիս, ոչ թարգմանիչ: Ծեծի ազդեցության տակ ստիպել են, որ ստորագրեմ ցուցմունքի տակ՝ չգիտակցելով, թե ինչ ա գրված, ստորագրել եմ: Շոկի մեջ, իրենցից պրծնելու համար եմ ստորագրել:

-Քանի՞ օր մնացիք ռազմական ոստիկանությունում:

-Չորս օր պահեցին: 

-Ցոլա՛կ, դատարանում Ձեր ասած բառերն են, որ ոչ թե ծեծում, այլ «սամասուդ» էին անում: Ի՞նչպես եք ընդունվել մեկուսարան, զննե՞լ է բժիշկը:

-Ցանկացած մարդու էլ պարզ ա, թե ինչ կարող են անել ոստիկանությունում, թե ինչի են ընդունակ, որպեսզի կարողանան նորմալ, գիտակցող մարդուն էնպես հեղափոխեն, որ նա տա իրենց ուզած ցուցմունքը: Ինչ վերաբերում ա ծեծին, բոլորն էլ գիտեն, թե ոստիկանությունում ոնց կարող են ծեծել, բառերով բացատրելու բան չի: Երբ բերդ բերեցին, կապտուկներ կային իմ վրա, արձանագրեցին ամեն ինչ, երևի կցված ա գործիս: Էստեղ ես փոխեցի իմ ցուցմունքը, քանի որ ինձ ապահով զգացի. իրենց խոշտանգումների մեջ չէի: Մի ադվակատ բերեցին պետպատվերով (Ցոլակ Պողոսյանը միջոցներ չի ունեցել փաստաբան վարձելու-հեղ.), իբր նա պիտի իմ շահերը ներկայացներ, բայց մի երկու անգամ նրա հետ խոսելուց հետո հասկացա, որ նա վստահելի չի, ոչ թե իմ շահերն էր պաշտպանում, այլ դատախազության: Ասում էր՝ ինչի վիզ չես վերցնում, որ դու ես…Կարենը եղել էր կուբախտում, թե ինչի էր նա մահից մի քանի օր առաջ էնտեղ հայտնվել, ինչի՞ էր նրան ծեծել աֆիցերը, ինչի՞ նրան չէին հարցաքննել: Էդ հարցերը չէր բարձրացնում պաշտպանը: Մենակ հիմնվել էին նրա վրա, որ ես տվել եմ խոստովանական ցուցմունք, բայց իրենց հարց չեն տվել, թե էդ ցուցմունքը իմ հոժար կամքով եմ տվել, թե խոշտանգումների հետևանքով: Լոգիկայի մեջ էլ չի տեղավորվում. ինչ անխիղճ պիտի լինես, ինչ սատանայական նստվածք պիտի ունենաս, որ չգիտակցես, թե ինչ ես անում: Մոտիկ տղա էր ինձ Կարենը: Ոստիկանության վրա եմ զարմացած. ո՞նց կարող ա գործը չկարողանան բացահայտել ու բարդեն մեկի վրա, հետո էլ նստացնեն ցմահ, մարդու կյանքը փչացնեն: Մինչև կախվելը Կարենի վրա վնասվածքներ են եղել՝ գլխի սալջարդ, կապտուկներ, մեջքի հարվածներ: Բայց դա եղել ա երեք օր առաջ Երկրապահի տղաների հետ կռվի ժամանակ, որը կա դատաբժշկական փորձաքննության մեջ: Փորձաքննության մեջ նշված ա նաև, որ դեպքի օրն էլ են եղել հարվածներ, որ համոզիչ լինի, որ ես, իբր, Կարենին ծեծել եմ, հետո կախել:  Պատկերացում չունեի, որ ինձ կարող ա ցմահ դատապարտեն: Մտածում էի, որ մարդիկ կհայտնվեն, որ կկարողանան ապացուցել, որ անմեղ եմ: Հետո երբ կարդացին ցմահ, չէի էլ պատկերացնում, թե դա ինչ ա: Ցմահ, այսինքն, մինչ կյանքիդ վերջը պիտի մնաս բանտում: Բայց դեռ չէի գիտակցում: Բարձրացրին 5-րդ հարկ: Նորմալ մարդիկ էին, որտեղ ինձ բերեցին: Խցում ինձնից մեծ էին, ամենափոքրը ես էի:

-Դուք ինքնուրույն վերաքննիչ բողոք եք գրել, թղթի վրա ձեռագիր ռուսերենով ներկայացրել եք նաև Վճռաբեկ բողոք՝ չունենալով փաստաբան:

-Հիասթափություն ապրեցի, գալադովկա էի անում, բողոքում էի քրեական գործիցս, բայց ոչինչ չէր փոխվում: Իսկ Եվրոպական դատարան դիմելու համար առաջնահերթ պիտի փաստաբան ունենաս, որ կարողանաս կարգով դիմել: Ես մենակ եմ, ի՞նչ կարող եմ անել:

-Երբ եկաք բանտ, 21 տարեկան չկայիք, հիմա 32 տարեկան եք: Ո՞նց ապրեցիք այս 11 տարիներին: Ինչո՞վ եք զբաղվում: Կուզեի՞ք աշխատել, ընտանիք կազմել…

-Զբաղմունք գտնում ենք, հեռուստացույց… Բերդի գրադարանի բոլոր գրքերը կարդացել եմ, հիմա, որ գիրք եմ ուզում, նորից իմ կարդացածներն են բերում:

-Ռուսերե՞ն եք կարդում, թե՞ հայերեն:

-Հայերեն չեմ կարողանում, ռուսերեն եմ կարդում:

-Անգամ երբ հարազատ մարդիկ երկար փակ տարածքում մնան հաստատ կլինեն անհամաձայնություններ…

-Դե՛, որ ընտանիքում վեճեր չեն լինում, լինում են, բայց էնպես չի, որ, ինչպես ասում են, դառը արցունքների բերեն: Նորմալ ա… Չորս հոգով ենք խցում, բոլորս էլ նույն տարիքի տղերք ենք, հիմնականում զինվորական գործերով ցմահ նստած:

-Կա՞ սպորտով զբաղվելու հնարավորություն:

-Սպորտզալ չկա, բայց կարող ես ինքնուրույն խցում զբաղվել, մարզանք անել առավոտները:

-Զբոսանքը, եթե չեմ սխալվում, դարձյալ նույնն խուցն է, ուղղակի վերևում ճաղեր:

-Նույն չորս պատն ա, ուղղակի վերևում բաց ա: Եթե մեզ մնա, լավ կլինի խցում ճաղերի տեղը լուսամուտ լինի, զբոսանքին դուրս գանք, ման գանք մաքուր օդին: Բայց էն, ինչ օրենքով տրվում է, բողոքելու տեղիք չի տալիս:

-Նշեցիք հացադուլների մասին: Ինչ-որ արդյունք տվե՞լ են այդ հացադուլները:

-Ոչ մի արդյունքի չեմ հասել: Շատ անգամ եմ արել, մի անգամ 28 օր մնացել եմ հացադուլի մեջ:

-Շատ են քրեական գործերց բողոքները: Բայց որևէ տեղաշարժ չկա: Եթե Ձեզնից կախված լիներ ինչ-որ լուծում, ի՞նչ կանեիք:

-Երբ ասում են ցմահ բանտարկյալ, դրսի մարդիկ ուրիշ ձև են պատկերացում: Մտածում են՝ երևի մարդակեր են: Չէ՛, ուզում եմ ասեմ, որ էդպես չի: Նույն մարդն ա, ուղղակի հայտնվել ա ճաղերի հետևում: Կարելի ա տալ հնարավորություն ուղղվելու միջոցով վերադառնալ: Ոչ թե ես ցմահ բանտարկյալ եմ դրա համար եմ ասում, այլ էդպես ա: Ես էլ, որ ազատության մեջ էի էդպես էի պատկերացնում, որ ցմահ բանտարկյալները սարսափելի են: Մարդուն պետք ա հույս տան, որ երկարաժամկետ ուղղվելու դեպքում կարողանա դուրս գալ ազատություն:

-Ցոլա՛կ, իսկ ի՞նչ է անում համակարգը, որպեսզի բանտից մարդ դուրս գա մտքով, հոգով, մարմնով առողջ քաղաքացի, որպեսզի բանտում անցկացրած ամեն օրվա տառապանքի համար մեկին չվնասի դրսում:

-Ամենասարսափելին այն է, որ էստեղի մարդկանց ներշնչում են, որ իրենք մեկուսացված են հասարակությունից: Իրենք են սարքում գազան, հետո էլ դժգոհում են, ասում են՝ ինչու էս մարդը գազան դարձավ: Դուք եք դարձնում նրան գազան: Եթե մարդն անմեղ ա, բայց ընկնում ա ճաղերից էս կողմ, դուք իրեն դրդում եք, որ ինքը դառնա էն, ինչ դուք եք ուզում տեսնել: Բայց եթե մարդը կամքից ուժեղ եղավ, չի փոխվի:

-Ճաղերից դուրս ո՞նց եք պատկերացնում Ձեր ապագան:

-Մարդուն թող հույս տան, որ մարդ էստեղից դուրս գալու հնարավորութուն կունենա, էդ ժամանակ արդեն կպատկերացնենք մեր ապագան, կմտածենք, որ լքված չենք: Թե ով, ինչ կանի հետո, արդեն կոնկրետ մարդուց ա գալիս:

-Հետո կմտածե՞ք արդարացման դատավճռի հասնելու մասին: Կպաքարե՞ք, որպեսզի ապացուցվի Ձեր անմեղությունը:

-Մենակ պայքարելը քիչ ա: Պայքարելու հետ մեկտեղ, պիտի միջոցներ ունենաս, որ կարողանաս քո պայքարը առաջ տանել:

-Ինչի՞ն եք հավատում:

-Հավատում եմ Աստծուն, կարող ա մի օր դուռ բացվի:

-Ներման խնդրագիր երբևէ գրե՞լ եք նախագահին:

-Չեմ գրել, դրա կարիքն էլ չեմ զգացել, ես ինչ-որ բան չեմ կատարել, որ ներում խնդրեմ: Բայց շատ բողոքել եմ, որ անարդարացի եմ հայտնվել բանտում:

-Շա՞տ կան մարդիկ, ովքեր Ձեր պես պնդում են, որ սխալի հետևանքով են հայտնվել այստեղ:

-Կամեռում երկու հոգի կան, զինվորներ, ովքեր պնդում են, որ իրենք մեղավոր չեն, բայց մեր ձայնը ոչ մի տեղ չի հասնում: Մեր գործերի գլխավոր սարքոցին Ջհանգիրյանի կողմից է եղել: Ջհանգիրյանին էլ ո՞վ չգիտի, բոլորը գիտեն, որ երեք տղաների էլ ցմահ դատավճիռ տվեցին, բայց հետո ազատվեցին: Ջհանգիրյանը սխալվել էր փաստորեն:

-Պարոն Ջհանգիրյանի հետ հարցազրույց եմ վարել, խոսել նաև Ձեր գործի մասին, լավ հիշում էր, գտնում էր, որ ամեն ինչ արդարացի է եղել, համոզված էր, որ Դուք եք կատարել սպանությունը: Իսկ Ձեր կարծիքով Կարենի դեպքը զուտ ինքնասպանությո՞ւն էր:

-Կոնկրետ վարկած չունեմ, բայց ավելի շուտ ինքնասպանություն էր: Չեմ կասկածում մեկին, ով կարող էր սպանել Կարենին:

-Կա՞ մի բան որի մասին ես չհարցրեցի…

-Եթե կարող է իմ խոսքը հասնել ազդեցիկ մարդկանց, թեկուզ վերաքննություն անեն գործով, հաստատ ինչ-որ մի բան կգտնեն, որը կկարողանա ապացուցել իմ անմեղությունը: Ես միջոցներ չունեմ, որ փաստաբան վարձեմ… Շատ ցավալի ա, որ հայտնվել եմ ցմահ դատապարտյալի կարգավիճակում, կուզեի էս իրավիճակից դուրս գալու միջոց գտնեինք: Էստեղ շատ կան մարդիկ, որ դրա կարիքը ունեն: Մի տրուպով (մեկ մարդու սպանությամբ-հեղ.) մարդիկ շատ կան, բանակի գործեր կան, անարդարացի դատավճիռներ: Եթե օրենք փոխվի կամ հետքննություն արվեն էդ գործերը...Մի տրուպով, առաջին դատվածությամբ մարդկանց տվել են ցմահ ազատազրկում: Էդպես ցմա՞հ են պատժում մարդուն: Կարող ա անգամ ինքն էլ մեղավոր չի: 18 տարեկանից, 20 տարեկանից ռեալ չի մարդուն ցմահ փակել, կարող ա էդ մարդը փոխվելու ընդունկություն ունի: Իսկ փակելով ցմահ՝ մարդուն չես տալիս հնարավորություն, որ ներկայացնի հանրությանը, որ ինքը էդ մարդը չի:  

Լուսանկարները՝ Նարեկ Ալեքսանյանի