«Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի ամփոփումից անցել է արդեն մեկ շաբաթից ավելի․ քննարկումներն ու տպավորությունները թարմ են․ այս տարվա փառատոնային նյութը՝ իր բազմաբնույթ կրիչներով եւ ազդակներով իրադարձությանը նոր թափ է հաղորդել եւ միեւնույն ժամանակ հնարավորություն տվել մտածելու այնպիսի հարցերի շուրջ, որոնք մինչ այս, եթե անգամ կային, այդքան պարզորոշ կերպով հարցադրումներ առաջ չէին քաշում։

Փառատոնը՝ որպես մշակութային իրողություն եւ գոնե թե տարածաշրջանի իմաստով կարեւոր իրադարձություն, այս տարի «բացեց»  դռներ, որոնք մասնավորինն են, ցուցադրեց ֆիլմեր, որոնք հարցադրումներ առաջ քաշեցին, փորձեց «ծռել» այն, ինչ հնարավոր է։

Այս տարի առավել ակնհայտ կերպով, քան երբեւէ փառատոնն ի ցույց դրեց սոցիալական դրամատիկ պատումը (ֆիլմերի միջոցով), եւ այդ ծանրությունը զուգահեռվեց կապիտալիստական կանոնին, մեծ ընկերությունների ու գործարարների միջամտությանը, որոնք հովանավորում են փառատոնը, այսպես ասած՝ իրականանալի դարձնում այն։

Այս տարի առաջին անգամ գործարկվեց նաեւ «Ծուռ ծիրան» ծրագիրը, որի համադրողը Վիգեն Գալստյանն էր։

Նախապես ծրագրել էի զրուցել Վիգենի հետ հենց վերոնշյալ ծրագրի շուրջ, սակայն համոզված էի, որ զրույցն այլ անկյունների է հասնելու, տրամաբանական պատճառահետեւանքային կապերը տանելու են նյութի ընդլայնման, եւ ի վերջո զրուցել Վիգենի հետ ու սահմանափակվել միայն մեկ անդրադարձով, բավականին բարդ է։

Կարծում եմ՝ այս զրույցը եւս մեկ հնարավորություն է ստեղծում փառատոնային իրադարձության կարեւորության մասին մտածելու, այս տարվա բովանդակային մասը վերլուծելու եւ նոր հարցադրումներ առաջ քաշելու համար։

Դեռ 13 տարի առաջ «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի շրջանակներում իրականացնում էիր մի ծրագիր, որն, ըստ երեւույթին, «Ծուռ ծիրան» ծրագրի նախատիպն էր, գաղափարական առումով բավականին նման այս ծրագրին։

Հա, 2006 թվականին էր, ծրագիրը կոչվում էր «Underground Rendezvous», այսպես ասած՝ «ընդհատակյա հանդիպում»։ Փառատոնն ստանում էր ֆիլմեր, որոնք այս կամ այն պատճառով ծրագրերից դուրս էին մնում, բայց կար ցանկություն այդ ֆիլմերն ինչ-որ ձեւով, ոչ ֆորմալ մի ծրագրի շրջանակներում ցուցադրելու։ Ծրագիրը մեկնարկում էր կեսգիշերին․ հանդիսատեսի, հյուրերի հետ զրույցները ես էի վարում։

Այդ նույն 2006 թվականին ցուցադրեցինք մի քանի ֆիլմեր, որոնք, այսպես ասած, բարոյաէթիկական պատճառներով փառատոնային ծրագրերում չէին ընդգրկվել․ դրանք չափից դուրս պրովոկատիվ կամ էքսպերիմենտալ էին գնահատվել։

Ցավոք, այդ ծրագիրը հաջորդ տարվանից այլեւս չգործարկվեց, եւ փաստորեն միայն 13 տարի անց տրվեց «Ծուռ ծիրանի» մեկնարկը, որը նույն մտքի տրամաբանական շարունակությունն էր․ ունենալ այլընտրանքային մի ծրագիր, որտեղ ավանդական չափորոշիչները չեն աշխատի։

Երբ Կարեն Ավետիսյանի հետ զրուցում էի «Ծուռ ծիրանի»՝ որպես էքսպերիմենտալ ծրագրի գործարկման շուրջ, սկսեցի մտածել 2017 թվականի աղմուկի մասին․ հիշու՞մ ես չէ, որ երկու ֆիլմեր արգելեցին ցուցադրել, եւ առհասարակ մի ամբողջ ծրագիր դուրս մնաց փառատոնի օրակարգից։ Ինչ-որ իմաստով «Ծուռ ծիրանի» մեկնարկը նաեւ նախորդ տարիների այդքան քննարկված քայլերի գործնական պատասխանն էր։

«Ծուռ ծիրանը» բավականին ստանդարտ ֆորմատ է․ այնպիսի փառատոնները, որոնք չունեն նեղ թեմատիկ ուղղվածություն, ինչպես մեր փառատոնն է, կիրառում են նման ծրագրային միջոցներ՝ ապահովելով կեսգիշերային ցուցադրություններ։

Այդպիսի ցուցադրություններն ընդգրկում են, այսպես կոչված, «էքսպլատացիոն» կամ «ժանրային» ֆիլմեր, որոնք մակերեսային առումով կապված են հասարակության կողմից անընդունելի երեւույթների հետ (սեքս, բռնություն եւ այլն), կամ ցույց են տալիս այն, ինչ ճանաչողական իրականության սահմաններից դուրս է գտնվում (գիտաֆանտաստիկա, սարսափ եւ այլն)։ Այլ կերպ ասած՝ կեսգիշերին ցուցադրվում են ֆիլմեր, որոնք ակադեմիական փառատոնի ֆորմատներից դուրս են, էքսպերիմենտալ բնույթի են, բայցեւ ունեն իրենց հանդիսատեսը։

Ծրագրի մենարկը տրվեց Կլեր Դընիի «Բարձրաշխարիկ կյանք» ֆիլմով․ հաճելի, բայց միաժամանակ զարմացնող էր, որ «Մոսկվա» կինոթատրոնի դահլիճը լեփ-լեցուն էր։ Խոսքը մի ֆիլմի մասին է, որն այնքան էլ հեշտ չի դիտել, այնքան էլ «սովորական» չի աչքի ու ականջի համար։ Ի՞նչ ես կարծում՝ հանդիսատեսի ներկայության հիմնական դրդապատճառները որոնք էին։

Ծրագիրն ընդհանուր առմամբ ինտրիգային էր, հետաքրքրություն առաջացնող։ Կոնկրետ Կլեր Դընիի «Բարձրաշխարհիկ կյանք» ֆիլմի հանդեպ հետաքրքրությունը պայմանավորված էր նաեւ երկու խոշոր միջազգային աստղերի՝ Ռոբերտ Փաթինսոնի եւ Ժյուլիետ Բինոշի մասնակցությամբ, բացի այդ գիտաֆանտաստիկայի սիրահարների համար եւս հետաքրքիր նյութ էր։

Բայց քո նշած «լիքը դահլիճը» բնականաբար չէր սպասում, որ իր նախնական պատկերացումների փոխարեն առերեսվելու է էքզիստենցիալ, փիլիսոփայական բնույթի մի ֆիլմի, որը շատ մեծ հարցադրումներ է առաջ քաշում` օրինակ ապրելու ու մահվան ցանկության գոյաբանական բնույթի շուրջ։ Ի վերջո Դընին հոլիվուդյան գիտաֆանտաստիկ սարսափի ժանրային տարրական խառնուրդը գլխի վրա է շուռ տալիս՝ փոխանցելով մարդկային իրական վիճակը, գոյատեւման ձանձրույթն ու մարդու կենդանական հիմքը։ Կարելի է ասել, որ «Բարձրաշխարհիկ կյանքը», ինչպես օրինակ Լարս վոն Տրիերի «Մելանխոլիան», ապագայի հանդեպ լավատեսությունից բացարձակապես զուրկ ֆիլմ է եւ այս իմաստով բավականին ծանր։

Հանդիսատեսին ուղարկեցիր «սեւ խոռոչի» գիրկը․․․

Հա, որովհետեւ ինձ այսօր հետաքրքրում է, թե կինոն ինչ է ասում հասարակության մասին։ Ժանրային կինոն այդ առումով ինքնին դինամիկ ֆորմա է․ այն կարող է զվարճացնելու, հանդիսանքի միջոցով շոշափել մեծ խնդիրներ՝ կարիք չունենալով պահպանել դրամատիկ ճշգրտությունն ու հավաստիությունը․ կարճ ասած՝ կարողանում է զանցել բոլոր թույլատրելի սահմանները։

Հարավկորեացի ռեժիսոր Չուն-հո Պոնի «Մակաբույծ» ֆիլմը, որն այս տարի ընտրվել էր որպես բացման ֆիլմ, այս իմաստով եւս շշմելու տրամաբանության, բայցեւ անհեթեթ դրամատիկական զարգացումներով պատում էր, որը  մարսելու համար  ժամանակ է պետք։

Այո, որովհետեւ ֆիլմի հիմքում սոցիալական պայմանագրի հարցն էր դրված։ Երբ սթափ ես դատում, ֆիլմն իր պատմությամբ իսկապես անհեթեթ է թվում, միեւնույն ժամանակ ժանրային ֆիլմի յուրօրինակությունը հենց դրանում է կայանում, երբ այդ պատումների, խելագար ու աբսուրդ պատմությունների տակ իրականում թաքնված է շատ ավելի լուրջ սոցիալքաղաքական եւ հաճախ էլ փիլիսոփայական բովանդակություն, որը միայն հետահայաց կերպով է ի հայտ գալիս։

«Ծուռ ծիրանի» ծրագրում 4 միջազգային եւ մեկ հայկական ֆիլմ կար՝  գյումրեցի ռեժիսոր Մարտին Պողոսյան-Եփրեմյանի «Սերիալական» մարդասպան»» կարճամետրաժն էր․․․

Այս տարվա հայտնություններից մեկն էր ինձ համար․․․

Միջազգային բազմատարր այդ կոտեքստում այս ֆիլմն ընդգրկելը հետաքրքիր ժեստ էր։

Ինչպես գիտես, ես ընդգրկված էի «Տարածաշրջանային համայնապատկեր» մրցութային անվանակարգի ֆիլմերի ընտրական հանձնախմբում։ Երբ տեսա այս ֆիլմը, միանգամից ասացի, որ իմ ծրագրի մեջ եմ ներառելու։

Անկախ միջոցներով նկարահանված ֆիլմով այս երիտասարդ ռեժսորը փորձում է խոսել մի երեւույթի մասին, որը բոլորիս շատ ճանաչելի է, բոլորիս շատ զայրացնում է, մենք դրա հետ ապրում ենք, մեր շոշափելի իրականության մի մասն է, բայց տվյալ երեւույթի քննադատության ձեւերը չենք տեսնում ոչ մեծ, ոչ էլ փոքր էկրանից։

Մարտինը կարողացել էր հրաշալի մի ձեւով ներկայացնել թե՛ երեւույթը, թե՛ հասարակության վրա երեւույթի ազդեցությունը՝ անցկացնելով դա սեւ կատակերգության ժանրի պրիզմայի միջով․․․ Այսինքն այս իմաստով գործ ունեինք ժանրային կինո ստեղծելու փորձի հետ։

Ֆիլմը վանող է, միեւնույն ժամանակ բռնությունն ու երգիծանքը խառնված են այնպես, որ վերջնարդյունքը կարողանա գործել որպես մասսայական մշակույթի քննադատում, հասարակության կոնֆորմիզմի քննադատում, եւ այլն, եւ այլն։

Ցավալի է, որ Հայաստանում ռեժիսորները հաճախ չեն հիմնվում ժանրային կինոյի ավանդույթի վրա՝ փոխարենը որդեգրելով այսպես կոչված «հեղինակային» կամ «արթհաուզային» կինոյի միջազգային բաղադրատոմսերն ու ձեւաչափերը։

Մարտինի ֆիլմն այս իմաստով հույս ներշնչեց․ տեսնում ենք աղերսները միջազգային ռեժիսորների աշխատանքների հետ (նույն Տրիերի հետ օրինակ), բայց այն փաստը, որ ռեժիսորին հաջողվել է տեղայնացնել թեման՝ թե՛ բովանդակությամբ, թե՛ ֆորմայով, արդեն գրավիչ ու արժեքավոր է դարձնում աշխատանքը։

Այս տարվա փառատոնային սկանդալներից մեկի առանցքում վրացի ռեժիսոր Ռատի Ցիտելաձեի «Հասարակության գերին» ֆիլմն էր։ Մինչ ֆիլմը կբնութագրեին որպես «իսկական պոռնկություն», այն դարձավ «Արծաթե ծիրան» մրցանակակիր։ Նման քննադատություններն արդյոք երկխոսության դաշտ կարո՞ղ են ստեղծել։

Այդ տեսակի քննադատություններն ինձ համար բավականին անհեթեթ են։ Այնպես չէ, որ «Ոսկե ծիրանի» ընթացքում առաջին անգամ էր ցուցադրվում ֆիլմ, որն անդրադառնում էր ոչ ավանդական սեռական կողմնորոշում ունեցող մարդու պատմությանը։ Խնդիրն այլ տեղ էր․․․

Մեր հասարակությունն առաջին հերթին ընկալում է ֆիլմի փաթեթավորումը, հաշվի է առնում նախեւառաջ՝ ովքեր են դրա ստեղծողները, ինչ հեղինակություններ են։ Հիմա, եթե Ցիտելաձեի ֆիլմին զուգահեռ ցուցադրության իրավունք ձեռք բերվեր Ալմոդովարի վերջին ֆիլմի համար, չեմ կարծում, որ որեւէ մեկը սկանդալ կաներ, չնայած որ ֆիլմն ակնհայտորեն այդպիսի առիթներ կարող է տալ։

«Հասարակության գերին» ծանր ընկալվեց, որովհետեւ առաջին հերթին վրացական ֆիլմ էր՝ այսինքն ավելի մոտ մեր իրականությանը, դիտողը հասկանում է, որ նման ֆիլմ հանգիստ կարող էր նկարվել նաեւ Հայաստանում, որովհետեւ եւ՛ այդ կերպարները կան այստեղ, եւ՛ այդ նույն բախումները։ Եղավ ինքնապրոյեկցիայի պահ, որը հեշտ չմարսվեց։

Այս ամենից զատ պիտի հաշվի առնենք, որ «Հասարակության գերին» մինչ այս արդեն տասնյակ մրցանակների է արժանացել՝ այդ թվում Եվրոպական կինոակադեմիայի մրցանակին է  առաջադրվել, որովհետեւ վարպետորեն արված կինոնկար է եւ արժանի ուշադրության։

Հանդիսատեսի զգայությունը փոխվե՞լ է։ Փառատոնային ֆիլմը կոնկրետ ազդեցություն կարո՞ղ  է ունենալ, կարո՞ղ ենք համաձայնել այն դիտարկմանը, որ հաճախ պրոպագանդիստական կինոն է, որ դառնում է փառատոնի ծրագրի մաս։

Նախ փոխվել է հանդիսատեսը․․․ Կա նոր հանդիսատես, որը բացարձակապես ուրիշ է, ավելի հանգիստ է նայում ամեն ինչին։

Գիտե՞ս՝ առհասարակ աբսուրդ է խոսել այն մասին, որ արվեստային բովանդակություն պարունակող կինոն այսօր պրոպագանդա կարող է լինել։ Այն ուղղակի այլեւս չունի այդ քաղաքական ներուժը։

Կինոարտադրության միայն շատ փոքր (եթե թվերով խոսենք) մասը կարող է գործել որպես պրոպագանդա, եւ դա էլ հիմնականում առնչվում է Հոլիվուդի հետ, որը տանում է կապիտալիզմի պրոպագանդան։ Բայց, տես, նույնիսկ այդ կարգի կինոն է այսօր փոխվում․ ակնհայտ է, որ, օրինակ, ֆեմինիստական դիսկուրսը ազդել է Հոլիվուդի վրա․ մենք տեսնում ենք Փաթի Ջենքինսի «Wonder woman» մեծ բյուջեով ֆիլմը, որը փորձում է դրական կրթական գործառույթ ունենալ՝ ստեղծելով կնոջ զորեղ, տարբեր ու ոչ առարկայացված կերպարներ։

Ակնհայտ է, որ հասարակության որոշ տարրեր կձեւակերպեն դա որպես «ֆեմինիստական» կամ չգիտեմ՝ «ինչական» պրոպագանդա, որովհետեւ դա հակասում է կանանց ստորադասության նախապայմանին, ինչը ընկած է պահպանողական գաղափարախոսության հիմքում։ Մյուս կողմից էլ, այո, նույն ֆիլմը պրոպագանդա է, սակայն ավելի շուտ տնտեսական հարաբերություններին առնչվող։ Ցավոք, մեր միջին հանդիսատեսը չունի այն անհրաժեշտ գործիքները որպեսզի տարբերակի մաքիավելյան այդ նրբությունները։

Այն կինոն, որն այսօր նկարահանվում է Հոլիվուդից դուրս, կոչել պրոպագանդա, այնքան աբսուրդ է, ինչքան որ ժամանակակից գեղանկարչությունն անվանես պրոպագանդայի միջոց։ Այս առումով ավելի ազդեցիկ են համակարգչային խաղերը, սոցիալական ցանցերը, սերիալները։

«Գահերի խաղը», որ գրավել է աշխարհը, ներկայացնում է սեքսի, բռնության ողջ գունապնակը․ չկա ուժային, սեռական կամ մի հարաբերություն, որն այդ սերիալում արտահայատված չլինի։ Այսինքն, երբ ասում ենք պրոպագանդա, նախ պիտի դիտարկենք այս մասսայական մեդիաերեւույթները։

Իսկ եթե խոսում ենք հեղինակային եւ փառատոնային ֆիլմերի մասին, ապա դրանք քննադատական բնույթ են կրում։ Այս տարվա «Ոսկե ծիրանի» ֆիլմերն էլ հիմնականում սոցիալական, քաղաքական, փիլիսոփայական ուղղվածության էին, բավականին ծանր, որովհետեւ հանդիսատեսը հետ է սովորել չզվարճանալուց, այնինչ այդ կարգի ֆիլմը պիտի դառնա խորհելու միջոց, ինչ-որ հարցերի շուրջ մտածելու առիթ։

Կարեւոր է ֆիքսել եւս մի բան․ մարդն այսօր ֆիլմը նայում է հեռախոսի կամ մեկ այլ փոքր էկրանի վրա, սովորել է պատկերը ղեկավարել եւ, բնազդային ազդակներից ելնելով, կարողանում է ստանալ այն, ինչ իրեն պետք է, զտել այնքան, որ նյութը դառնա, ոնց ասեմ․․․

Դառնա թրեյլեր․․․

Հա, «ֆաստ ֆուդ», թեթեւ մի բան, զտված պատկեր, իսկ կինոթատրոնում ծրագրավորված ֆիլմ նայելը լրիվ այլ երեւույթ է․ դու չունես մեծ էկրանը ղեկավարելու հնարավորություն։ Ինչպես Ժան Լյուկ Գոդարն է ասում՝ մեծ էկրանը վտանգավոր բան է․․․ Ընդ որում նա սա ասում էր դեռ 70-ականներին, երբ գունավոր հեռուստատեսությունը նոր էր դառնում գլոբալ երեւույթ, եւ, մարդն, այո, հակված էր հեռուստաէկրանին, որովհետեւ իշխում էր դրա վրա․․․

Կինոփառատոնի դեպքում մեծ էկրանն է իշխում քեզ վրա, դու կոլեկտիվ վիճակի մի մաս ես դառնում, հարաբերությունդ բովանդակության հետ փոխվում է։

Երեւի շեղվեցի, բայց բուն նյութը տարավ այս տրամաբանական հերթականությանը․․․

Չէ, կոնտեքստի համար կարեւոր էին նշումներդ։

Վիգեն, ուզում եմ մի այլ ծրագրային փոփոխության մասին էլ խոսենք․ տես՝ երբ կար «Հայկական համայնապատկեր» ծրագիրը այդքան պարզորոշ չէր երեւում այն, ինչի ականտեսը եղանք «Տարածաշրջանային համայնապատկեր» ծրագրի դեպքում։ Ակնհայտ էր, որ տարածաշրջանում զիջողն ենք։

Ամենաթույլ օղակն էր, հա։

Նախկինում այդ տարբերությունն ուժեղ չէր ընդգծվում, որովհետեւ հարեւան երկրների ֆիլմերի հետ ունեցած մրցակցությունն ընդհանուր գծում չէր երեւում։

Մենք առաջին հերթին պիտի հրաժարվենք կեղծ իլյուզիաներ ստեղծելուց․ դա ամենակարեւոր քայլն է կայուն, դինամիկ, առողջ մշակութային արտադրանք ունենալու համար։

Երբ կար «Հայկական համայնապատկերը» իլյուզիայի հետ գործ ունեինք, քանի որ, հիշում ես, միակ չափորոշիչն այն էր, որ ֆիլմի հեղինակը հայ պիտի լինի․ կապ չունի՝ որտեղ է նկարված ֆիլմը, ինչի մասին է․․․ Ասենք՝ երրորդ կամ չորրորդ սերնդի ֆրանսահայ ռեժիսորը սոցիալական թեմայով ֆիլմ է արել, որը չի առնչվում ո՛չ հայերին, ո՛չ հայկական իրականությանը, բայց այդ ֆիլմը, չգիտես՝ ինչու, ընդգրկվում էր «Հայկական համայնապատկեր»-ում, ինչ է թե ռեժիսորի ազգանունը «յան»-ով էր վերջանում։

Այսինքն շինծու ձեւով ստեղծվում էր պատկերացում, թե հայկական կինոն ավելի «մեծ», բազմաբովանդակ ու հարուստ է, քան իրականում կա․․․ Ուրախ եմ, որ հիմա այդ իլյուզիան գոյություն չունի։ Հիմա չափորոշիչները հստակ են․ «Տարածաշրջանային համայնապատկեր» ծրագրում ընդգրկվում են հայկական ֆիլմեր, որոնք արտադրվել են Հայաստանում եւ ներկայացնում են չակերտավոր կինոարտադրությունը, որ մենք ունենք։

Երբ համեմատության մեջ ես դնում պարսակական, թուրքական եւ վրացական ֆիլմերը՝ իրենց յուրահատկություններով հանդերձ, մի բան շատ ցցուն է դառնում․ առաջին հերթին այն, որ հայկական կինոարտադրության մեջ չկան օրինաչափություններ, եւ, եթե անգամ կան էլ, ստեղծվում է տպավորություն, որ այդ օրինաչափություններն այնքան էլ կինոյի հետ կապ չունեն․․․ Հարեւան երկրների դեպքում տեսնում ենք կայացած սխեմաները, որին կարելի է զուգահեռել մեր արտադրական համակարգի բացակայությունը։

Այնուամենայնիվ, այս տարվա ծրագիրն անձամբ ինձ մեծ հույսեր է ներշնչել․ դրական զարգացումներն ակնհայտ էին։

Դրական այդ զարգացումներից մի քանիսը կառանձնացնե՞ս։

Առաջինն այն էր, որ մեծ թվով կին ռեժիսոր-դիմորդներ ունեինք․ սա հեղափոխական բնույթ ունեցող փաստ է, եթե հաշվի առնենք, որ մինչեւ 1990-ականները հայկական կինոյում գործել են մեկ-երկու կին ռեժիսոր․․․ Եվ, եթե դրսում կա խնդիր պահպանել գենդերային հավասարությունը, դրա համար քվոտավորում ապահովել, ապա մեզ մոտ դա տեղի է ունեցել ինքնըստինքյան։ Այս ֆենոմենը հարեւան երկրներում անգամ չկա․ կարելի է պարծենալ։

Երկրորդ դրական տեղաշարժը երիտասարդ նոր կինոռեժիսորների ակտիվ մասնակցությունն է, իրենց հայտերի, հավակնությունների բազմաբնույթ լինելը։ Սա ուրախացնող է, որովհետեւ մինչ օրս հայկական ֆիլմ դիտելիս տպավորություն էր, թե նույն մարդն է նկարում կամ նույն մարդն է գրում։ Այսինքն նեղ շրջանակներից դուրս գալու, մի քիչ ինքդ քեզ որպես հեղինակ կամ մտածող մարդ ռիսկի տակ դնելու վախ կար․․․ Իսկ կինոն այսօր թե՛ տնտեսական, թե՛ քաղաքական, թե՛ գեղարվեստական առումով ռիսկ է։

Հիմա ես տեսնում եմ երիտասարդ կինոգործիչների, ովքեր չեն վախենում․նրանք այդ շրջանակված վիճակից դուրս են եկել, հարաբերվում են համաշխարհային կինոյին, ունեն ընդհանուր հետաքրքրություններ, երկխոսությունը գերակա է, իրենց ի վերջո հուզում է մերօրյա իրականությունը։ Բացի այս նկատելի է լրիվ նոր մի երեւույթ եւս․ երիտասարդները գործում են թիմային, սատարում են միմյանց, այսպես ասած, կառուցում են «ճակատներ», որոնք նպաստելու են համատեղ ստեղծագործական ընթացքներին։ Կարծում եմ՝ այս միասնական աշխատանքային վիճակն է առաջընթացի գրավականը, ինչպես օրինակ, նկատում ենք վրացական կինոարտադրության առաջխաղացման դեպքում։

Շատ կուզեի, որ ռեժիսորները չդառնան ինքնացենզուրայի զոհ․ մեզ պետք են ազատ ստեղծագործողներ, որովհետեւ այդ մարդիկ են ռիսկի դիմում ցույց տալու բաներ, որի համար մյուսները կամք կամ ցանկություն չունեն։

Այս իմաստով որքան «Ոսկե ծիրանն» էլ «ծռվի», այնքան լա՞վ։ Կարո՞ղ է փառատոնը նպաստել ազատ ստեղծագործողներին ներկայանալու եւ քննարկման հարթակ տրամադրելու հարցում, կարո՞ղ է լինել այդ ռիսկի գործարկման տարածքը։

Գիտես՝ հանդիսատեսից էլ է շատ բան կախված․․․ Ինչու՞ է հանդիսատեսը գալիս «Ոսկե ծիրան»․․․

Կներես՝ ընդհատում եմ, բայց այս տարվա «Ոսկե ծիրանը» ցույց տվեց, որ անգամ էքսպերիմենտալ կամ «պրովոկատիվ» կինոն ունի իր հանդիսատեսը։ Եղան ֆիլմեր, որոնց տոմսերը նախապես էին սպառվել։

Պահանջարկ կա տեսնելու մի բան, որը սովորական չի, զարմացնում է, նաեւ զայրացնում, երբեմն շոկի ենթարկում եւ այլն, եւ այլն։ Այդ ամենը կինոն դեռեւս կարող է առաջարկել․ այսինքն այլ պատկերի, այլ մտածելակերպի հնարավորություն տալ։ Փառատոնային կինոն այս առումով հնարավորինս կատարում է իր գործառույթը։

Այնպես խոսեցիր, որ թվում է՝ նման փառատոնները, ինչպիսին նաեւ «Ոսկե ծիրանն» է, «հակակապիտալիստական» մեկ շաբաթյա իրադարձություններ են։

Ե՛վ այո, ե՛ւ ոչ․․․ Երբ Կլեր Դընիի ֆիլմից առաջ տեսնում ես «Ալեքս» տեքստիլի նասկի-տրուսիկների  կամ մեծ ընկերության գովազդը՝ քաղաքապետի մասնակցությամբ, հանկարծ հասկանում ես, որ Կլեր Դընիի ֆիլմը դիտելու հնարավորությունը քեզ ընձեռնվել է հենց կապիտալիստական համակարգի շնորհիվ, հետո հաջորդում է տխուր գիտակցումն այն բանի, որ կապիտալիզմն այնքան ամբողջատիրական բնույթ է կրում, որ ցանկացած դիմադրության փորձ յուրացնում է եւ դարձնում եւս մեկ սպառելու ձեւ։

Այո, կապիտալիզմը բացարձակապես ամեն տեղ է, եւ փառատոնն էլ բացառություն չէ, ինչպես բոլոր փառատոնները, որոնք կախված են ֆինանսավորումից․․․Բայց միեւնույն ժամանակ այդ փառատոնի շրջանակներում ցուցադրվում է Քեն Լոուչի կամ Դընիի ֆիլմերը, որոնք ներկայացնում են կոորպորացիաների սարսափեելի պատկերը։

Նման աբսուրդայաին իրավիճակում մնում է միայն մտածել այս հակասության մասին։

Եթե այս կոնտրաստը նկատելի դառնա, երկխոսություն առաջանա, քննարկման թեմաներ առաջ քաշի, ուրեմն մեծ բիզնեսի կողմից ֆինանսավորված մշակութային իրադարձությունը կարող է դառնալ հասարակության ու կապիտալի միջեւ խրթին հարաբերության գոնե բանակցության հարթակ․․․ Այլապես ուղղակի ստացվելու է Լյուդմիլա Սահակյանի հանճարեղ «Մկների ժողով» մուլտֆիլմի իրադրությունը։

Ամեն դեպքում «Մակաբույծ» ֆիլմից հետո «Փարվանայում» աֆթըրփարթի անելն ինձ մտածելու նյութ տվեց։

Նշածդ բացառիկ հետաքրքիր փաստ եմ համարում ու ոչ այն իմաստով, թե ո՜նց «հանդգնեցին» փառատոնի բացումից եւ «Մակաբույծ» ֆիլմից հետո գնալ «Փարվանա» ու քեֆ անել․․․ Չէ՛, ուրիշ բան կա․․․

Իմ հարցն էլ չունի այդ ավելորդ պաթետիկ երանգը․ այսինքն հռետորական հարցադրում չեմ անում, այլ շատ ուղիղ եմ հարցնում՝սոցիալական ծանր հարցադրումներ առաջ քաշող ֆիլմից հետո «տժժա՞լ» Փարվանայում»»։

Հա, իհարկե համարժեք վիճակներ չեն, դիսոնանս է  առաջանում, բայց, կարծում եմ, մեզ մոտ այդ զարգացումները շատ օրգանիկ են ու անթաքույց։ Այսինքն մենք չենք թաքցնում մեր իրականությունը․ հակառակ դեպքում կարող ենք ձեւ տալ, ասել՝ վայ, վայ, մենք քաղաքականապես շատ անբիծ փառատոն ենք, կամ մեր իրականության մեջ տեղ չունեն այնպիսի բիզնեսմենները, ինչպիսին Ալեքսանյանն է։

Փաստ է, որ աշխարհում չկա որեւէ նման փառատոն, որի ֆինանսական հոսքերը մեծ ընկերություններից չեն գալիս․ դա կարող է լինել նավթարդյունաբերող մի մեծ ընկերություն, կարող է լինել այնպիսի հայտնի մեկը, ինչպիսի «Apple»-ն է։ Սա չի նշանակում, թե այդ մեծ ընկերությունները խնդիրներ չունեն․ նույն «Apple»-ը Չինաստանում մլիանոր մարդկանց է շահագործման ենթարկում․․․ Ուզես-չուզես մեծ բիզնեսի հետ հարաբերությունը «կեղտոտ» կողմեր ունի, այլ հարց է, որ մեզ մոտ դա շատ հստակ է երեւում։

Մեծ բիզնեսը Հայաստանում սկսել է մշակույթը դիտարկել որպես իմիջային, մարկետինգային միջոց․ կառուցվում են այգիներ, ֆինանսավորվում են փառատոններ, կրթական ծրագրեր, արվեստագետներին տրվում են դրամաշնորհներ։ Սա նոր երեւույթ, է եւ դրական տեղաշարժ։ Չմոռանանք այս տարվա «Այրարատ» (Ռոսիա) կինոթատրոնի իրադարձությունը․․․

Հա, բացվեցին «մասնավորի» դռները․․․

Ու դա հրաշալի կերպով  վեր հանեց մտավորական-պետություն-մասնավոր բիզնես շահերի բախումները, որ մեկտեղվեց մեկ տարածության մեջ։ «Այրարատ» կինոթատրոնում տեղի ունեցած մշակութային իրադարձությունը նախեւառաջ գերքաղաքական բնույթ ստացավ։

Սա զարմանալի օրինակ էր, որին անընդհատ կարելի է անդրադառնալ ու վերլուծել։ Նման ֆենոմենը ցույց է տալիս, որ մի կողմից ունես փառահեղ մոդեռնիստական շենք, ունես հանճարեղ ֆիլմ (խոսքը Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմի մասին է), որի մասնիկները թվայնացրել է անգլիացի հետազոտողը լեհական մի ընկերության միջոցներով, եւ ունես մասնավոր գործարարին, որը չգիտի՝ այդ տարածքի հետ ինչ անել (դատարկ սեփականություն-տարածքը բիզնեսմենի համար սարսափելի բան է)․․․

Մաքուր արվեստը երեւաց նոստալգիկ տարածքում եւ դա զուգահեռվեց իրականությանը, որը «առեւտրի կենտրոնն» է։ Հարց է առաջանում արդյոք արվեստը՝ մտավորական արտադրանքը, որ հակադրվում եւ քննադատում այն ամենն, ինչ կա կինոթատրոնից դուրս (նասկի, տապչկա, խաչապուրի, մեկ բառով՝ սպառողական մշակույթ), նույնկերպ է հակադրվում մնացած երեւույթներին․․․ Արդյոք մասնավոր տարածքում արվեստի դիմադրությունն ու քննադատական գործառույթը դեռ սպառված չէ․․․Արդյոք ինքն էլ հերթական «ապրանքը» չի դառնում այդ համատեքստում։

Լուրջ հարց է․ որտե՞ղ է այսօր կայանում արվեստի դիմադրողականությունը, որովհետեւ սպառողական մշակույթի եւ բիզնեսի դեպքում այս հարցը չկա․ դրանք ամենուր են՝ թանգարաններում, համալսարաններում, ցանկացած մի այլ տարածքում։

Ուզում եմ հավատալ, որ այս իմաստով թե՛ «Ոսկե ծիրանը», թե՛ ֆիլմերը կարողանում են շարունակել իրականացնել այդ դիմադրության փորձը, հանդիսատեսն էլ իր հերթին չի վախենում առերեսվել մի բանի, որը գուցե նաեւ զայրացնող է․․․

Այդպես հանդիսատեսն էլ  է դառնում  դիմադրության մաս։

Հա, որովհետեւ փառատոնային ֆիլմից հետո դահլիճից կարելի է դուրս գալ դիրքորոշում ունենալու միտումով` հարցադրումներով, որոնք կարող են ձեւավորել դիրքորոշում։

Կարծում եմ՝ այս տարի «Ոսկե ծիրանում» ցուցադրված ֆիլմերը շատ ցավոտ խնդիրներ էին բարձրաձայնում, կարեւորի մասին մտածելու հնարավորություն էին ստեղծում․․․ Ցավոք, գրեթե միակ շաբաթն է, երբ հայաստանյան կինոթատրոններում այդպիսի հնարավորություն կա, իսկ տարվա մյուս օրերին հանդիսատեսին հիմնականում առաջարկվում է «ադիբուդիի ու ինքնամոռացման մենյուն»։

Հ․Գ․ գլխավոր լուսանկարում՝ «Ծուռ ծիրան» ծրագրի պաստառը (դիզայներ՝ Վիլյամ Կարապետյան), Վիգեն Գալստյանի լուսանկարի հեղինակ՝ Շագա Յուզբաշյան։