Բաղրամյանի ներքին բակերից մեկում գտնվող իմ այս բալկոնը միակն է, որ պահպանել է նախնական ձեւը՝ առաջ չեն տվել, չեն փակել ապակիներով, չի փոփոխել գունային հիմնական երանգը։ Այս բալկոնում ամեն շաբաթ մի քանի ժամով հանգստանալու, առանձնանալու հնարավորություն է ունենալու մեկը, ում հետ զրուցելու եմ։ Նրանք ամենատարբեր ոլորտներից են, բայց նրանց ընտրությունն ամեն անգամ բացատրություն պետք է ունենա։ Զրույցի թեման տարբեր է լինելու, բայց, ում հյուրընկալելու եմ բալկոնում, ինքս չեմ ներկայացնելու․ նա պետք է իր մասին խոսի երրորդ դեմքով ու այդպես ներկայանա ձեզ։

Բալկոնում թատերագետ, արվեստագիտության թեկնածու, ՀՀ Կրթության, գիտության, մշակույթի եւ սպորտի նախարարի տեղակալ Արա Խզմալյանն է։

Արա Խզմալյանը՝ երրորդ տարածությունում (ինքն իր մասին)

Արա Խզմալյանը կարծում է՝ կյանքն այնքան կարճ է, որ չի կարելի անզգույշ վերաբերել հատկացված ժամանակին, համարում է, որ աշխարհում սիրելու շատ բան կա, շատ արժեքներ կան, որոնց կարելի է դավանել ու նվիրվել, երջանիկ զգալու եւ հրճվելու շատ պատճառներ կան․․․ Մարդու իմաստնությունը հենց այս պարզ ճշմարտությունները գիտակցելու մեջ է․․․ Ուրիշ ոչինչ։

Եվ ինքը համոզված է՝ պետք է շտապել տեսնել գույնը, զգալ համը, լսել հնչյունը, օգտվել մարդկանց հետ զրուցելու եզակի հնարավորությունից։

90-ականներին Վանաձորից գալ մայրաքաղաք ու ընտրել թատերագիտությունը որպես մասնագիտություն, հստակ որոշման արդյու՞նք էր։

Անկեղծ պիտի ասեմ, որ հիմա եմ հասկանում՝ բացարձակ չգիտակցված ընտրություն է եղել։ 90-ականները վատ ժամանակներ էին, հա՜, սոցիալ-տնտեսական ծանր վիճակը, գիտելիքներ ստանալու համար բարենպաստ մթնոլորտի ու միջավայրի բացակայությունը, կողմնորոշվելու բարդությունը ․․․

Ընտրությունս էլ այս իմաստով շատ տարերային է եղել՝ Թատերական ինստիտուտ, դերասանական բաժին։ Այդ հետո էր, որ Լեւոն Հախվերդյանի եւ Հենրիկ Հովհաննիսյանի հորդորով եւ ինչ-որ իմաստով նաեւ պահանջով թատերագիտությունը դարձավ իմ մասնագիտությունը։ Ես շատ լավ եմ հիշում այն օրը, երբ ստացա Հենրիկ Հովհաննիսյանի անակնկալ հեռագիրը՝ ասպիրանտուրայի քննության օրն արդեն նշանակված է․․․

Համոզմունք ունեմ՝ այն, ինչ պատահել եւ պատահում է ինձ հետ, ինձնից ինչ-որ առումով անկախ է։ Այսինքն ես ճիգ ու ջանք չեմ գործադրում այն ամենի համար, ինչն ինքնաբերաբար լինելու է։ Հանձնվել եմ կյանքին՝ հավատալով, որ այն բարեհաճ է իմ հանդեպ (ծիծաղում է)։

Հարցը, որ հիմա պիտի տամ, ավելի ուշ էի նախատեսել, բայց այս «ճիգ ու ջանք չեմ գործադրում» արտահայտությունը փոխեց զրույցի սկզբնական հատվածի տրամաբանությունը։

Երբ նշանակվեցիք նախարարի տեղակալ, մեդիայում եւ օնլայն հարթակներում քննարկում էին մի այսպիսի հարց․ այդ ինչպե՞ս եղավ, որ հեղափոխության օրերին «չքայլող» Արա Խզմալյանը պաշտոնի նշանակվեց։

Երկրում չէի հեղափոխության օրերին (Դուբայում զբոսաշրջային ցուցահանդես էինք կազմակերպել), չնայած որ 24 ժամ շարունակ հետեւում էի ծավալվող իրադարձություններին ու շատ լարված, վախեցած էի, որ հանկարծ ժողովրդի դեմ զորք չհանեն, ինչի նախադեպն արդեն ունեցել էինք՝ ողբերգական հետեւանքներով։

Սակայն ազնիվ է ասել, որ, այո, ես երբեք էլ քաղաքականությամբ ուղղակիորեն չեմ զբաղվել, ունեցել եմ նպատակներ եւ գաղափարներ, հավատացել եմ, որ դրանք ազնիվ են, հանրօգուտ, աշխատել եմ աջուձախ քիչ նայել ու ռեսուրսներս ուղղել եմ կոնկրետ գործունեություն ծավալելուն։

Այդպես, մինչ հեղափոխությունը հիմնել եմ «Թատրոն-X» փառատոնը, որը երկխոսության, ազատ արտահայտվելու հրաշալի հնարավորության ավանդույթ ձեւավորեց, այդպես ստեղծել եմ «Ներկայի վերականգնումը»՝ առաջին միջազգային դրամատուրգիական փառատոնը, նաեւ «Հիշողության կերպարանքները» միջազգային սեմինարը, որն ինձ համար շատ թանկ եւ կարեւոր նախաձեռնություն է եղել, եւ 9 տարիների ընթացքում 120-ից ավելի միջազգային կառույցներ են ժամանել Հայաստան ու մասնակցել սեմինարին։

Բարդ է ասել՝ իմ ծավալած գործունեությունը զուտ հասարակական էր, թե այդ հասարակականի մի ահռելի մաս կարող ենք կապել նաեւ քաղաքականության հետ։

Մի բան պարզ է․ նախկին համակարգի պարագայում ես շանս չէի ունենա փոխնախարար դառնալու, երբեք նման նշանակում տեղի չէր ունենա։ Խոսակցություններ են եղել նույնիսկ, որ դիտարկում են ինձ որպես Թատերական ինստիտուտի ռեկտորի թեկնածու, սակայն, այն ժամանակ էլ շատ տարօրինակ հիմնավորումներով հարցը փակվեց, մինչդեռ երաշխավորները ոլորտի հեղինակավոր  մասնագետներն էին․․․

Ինչու ՞․․․

Որովհետեւ մասնագիտական նպատակներից բացի այլ նպատակներ չեմ հետապնդել։ Պարզ է, որ նախկին իշխանության ներկայացուցիչները շատ լավ հասկանում էին՝ ով, ով է, ինչ է անում, ինչպիսի ազդեցություն ունի հասարակական կարծիքի ձեւավորման եւ շատ այլ հարցերում, եւ այդ իմաստով ես հարմար թեկնածու եմ եղել, ընդգրկվել եմ տարբեր հանձնաժողովներում ու պատվիրակություններում, բայց միայն այսքանը։

Եթե չլիներ հեղափոխությունը, եթե նոր արժեքներն ու նոր մոտեցումները երեւան չգային, վստահ եմ, որ երբեք չէի հայտնվի իշխանության ուշադրության կենտրոնում նման պատասխանատու դիրքում։

Պաշտոնն ստանձնելուց հետո սկսեցիք արտահայտվել հեղափոխական եւ հետհեղափոխական զարգացումների մասին։ Մասնավորապես հարցազրույցներից մեկում նշել էիք, թե ստեղծագործական մթնոլորտի համար մասնագիտական եւ առհասարակ հանրային համերաշխություն է հարկավոր։

Ինձ իսկապես հետաքրքրում է՝ «համերաշխության» այդ թեզը կապ ունի հեղափոխական «համերաշխության» կոնտեքստի հետ, թե՞ սա անձնական մոտեցում է։ Ինչու՞ պաշտոնավորման առաջին օրերին հեղափոխության հիմնական նշումը մասնավորեցրիք։

Շատ լավ հարց եք տալիս։

Տեսեք՝ բազմաթիվ տաղանդավոր արվեստագետներ, որոնք շատ լոյալ հարաբերություններ ունեին նախկին իշխանության ներկայացուցիչների հետ, հեղափոխությունից հետո կորցրեցին հողը իրենց ոտքի տակից։ Այդ նույն մարդիկ արժանավոր են/էին իրենց արվեստում, բայց քաղաքացիական եւ քաղաքական կեցվածքը հաճախ նողկալի էր։

Մենք դեռ չենք գնահատել հեղափոխությունը որպես ձեռքբերում․ կան մարդիկ, ովքեր կարծում են՝ նախկին իշխանությունը կարող է վերադառնալ, մինչեւ այսօր չենք գիտակցում հեղափոխությունը ոչ այնքան որպես փաստ, այլ որպես բացառիկ հնարավորություն:

Հարցն այն է, որ կարեւորագույն փոփոխությունները միայն վարչապետից, նախարարներից եւ մյուս  պաշտոնյաներից ակնկալելը սխալ է. յուրաքանչյուրը պիտի հասկանա, որ գործելու է ներառականության սկզբունքը, իշխելու են ընդգրկվածության միջավայրն ու մթնոլորտը։ Որեւէ իշխանություն հաջողության չի կարող հասնել, եթե նախաձեռնողականությունը քաղաքացուց չգա։

Որպեսզի հաջողենք այս կոնտեքստում, պիտի համերաշխության մթնոլորտ ստեղծվի։

Բայց համերաշխությունը լայն հասկացություն է, պարոն Խզմալյան։

Համերաշխությունը ճանաչողության, իրազեկության մակարդակի բարձրացման արդյունք է։ Այն համերաշխությունը, որի մասին խոսում եմ, պայմանավորված է հանրային տարբեր խմբերի միջեւ տեղեկատվության ապահովմամբ, հասարակություն-իշխանություն փոխադարձ հաշվետվողականությամբ: Թե չէ մինչեւ այսօր ինչ-որ վերագրումներ կան՝ «սորոսականներ», «հակաեկեղեցականներ» եւ այլն, որոնք անհիմն շրջանառության մեջ են դրվում․․․ Կամ որեւէ տեղ էրոտիկ ֆիլմ են ցուցադրում, վերագրում են իշխանություններին, թե հատուկ քարոզ է գնում․․․

Խոսքը «Ոսկե ծիրանի» ընթացքում ցուցադրված Ռատի Ցիտելաձեի «Հասարակության գերին» ֆիլմի մասի՞ն է։

Նույնիսկ չենք իմացել, որ նման ֆիլմ կա ու պիտի ցուցադրվի, այնինչ արվեստագետներից մեկն ասում էր, որ դա նախարարության «հատուկ թելադրանքն» էր, եւ իբր մենք ապականություն ենք սերմանում։

Այս գաղափարները գալիս են վախից ու չիմացությունից, եթե վախերը հետ քաշվեն, կձեւավորվի հենց այն համերաշխության մթնոլորտը, որի մասին խոսում եմ։ Համոզված եմ, որ հենց մշակույթի միջոցով կարելի է հաղթահարել հասարակության բեւեռացումը։

Իսկ նախարարությունն ինչու՞ պիտի իմանար, թե ինչ ֆիլմ է ցուցադրվելու «Ոսկե ծիրան»-ում։

Եթե մշակութային քաղաքականություն որոշող կառույց ենք, պարտավոր ենք լինել իրազեկված։ Իմ հիմնական դժգոհությունը, կապված այս տարվա «Ոսկե ծիրանի» հետ, հենց իրազեկվածության պակասն էր։

Ասու՞մ եք՝ ինչու պիտի իրազեկված լինենք․․․ Որովհետեւ նախարարությունից ֆինանսավորում ստանալ՝ նշանակում է ֆինանսավորվել հարկատուներից, եւ, երբ հանրության մեջ հարցեր են ծագում, պատասխանները ակնկալվում են հենց այն կառույցից, որը որ հատկացումն է արել։

Փառատոնի օրերին «Այրարատ» կինոթատրոնում մի կին մոտեցավ ինձ ու հարցրեց՝ ինչու իր վճարած հարկերով այնպիսի նշանաբաններ պիտի լինեն, որոնք ուղղակի ոտնահարում են լեզվական ճաշակը։ Եվ այս հարցն անձամբ ինձ էլ է հուզել, որովհետեւ միջազգային մակարդակի փառատոնն այդ նշանաբանների եւ պաստառների հետեւանքով վերածվել էր թինեյջերական միջոցառման․․․

Ուրախ եմ, որ ղեկավարը փոխվեց․ կարծում եմ՝ նա խորությամբ չէր պատկերացնում՝ ինչ է իր ձեռքին, եւ ինչին է ուղղված կինոփառատոնը։

Բալկոնում քննարկվել է փառատոնի վիզուալ տրամաբանութունը։ Ծրագրերի տնօրենն ասում էր, որ այդկերպ փորձելու են հնարավորինս գրավել երիտասարդների ուշադրությունը, այլ կերպ ասած՝ փառատոնը «երիտասարդացման» կարիք ունի։

Իմ պատկերացմամբ՝ այնքան էլ չստացվեց այդ փորձը։

Ես չեմ սիրում եւ չեմ ընդունում, այսպես ասած, «զոռով կրեատիվը»։ Չեմ սիրում ականջներից ձգած ինքնատիպությունը։ Կասե՞ք՝ «Ոսկե ծիրանի» հետ ինչ կապ ուներ ղեկավարի շապիկը` ի պաշտպանություն մոսկվայաբնակ Խաչատրյան քույրերի, որով ներկայացել էր բացման պաշտոնական արարողությանը․․․

Միջազգային ընդունված պրակտիկա է, որ հանրությանը ներկայացող խոշոր իրադարձության ներկայացուցիչը հանդես է գալիս քաղաքացիական իր դիրքորոշմամբ։

Կարծու՞մ եք՝ ղեկավար անձն այդքան ազատ է։ Նա պիտի հաշվի նստի բոլոր խնդիրների հետ՝ ներկայանալու ձեւից սկսած մինչեւ արտաբերած բառը, առավել եւս, երբ գործում է գերազանցապես պետական աջակցությամբ: Նա հանդես է գալիս ոչ իր անունից, այլ բոլոր մասնակից կողմերի:

Առանձին իմաստով այդ ղեկավարը կարող է ունենալ իր քաղաքացիական հայացքները, դիրքորոշումը, ներկայանալ ինչ շապիկով ուզում է, բայց ոչ փառատոնի բացման արարողության պաշտոնական հարթակից, ոչ այն իրադարձության ֆոնին, որը որ հարկատուի վճարած գումարներով է իրականություն դարձել։

Կարճ ասած՝ պաշտոն ստանձնած անձն այլեւս պիտի աշխատացնի ինքնավերահսկման ներքին մեխանիզմը։

Բայց հեղափոխությունից հետո, երբ շատերը պաշտոն ստացան, ստանձնեցին պատասխանատվություն, շարունակեցին հեղափոխական ոգով, այսինքն անձնական այդ Ձեր նշած ինքնավերահսկման մեխանիզմներն այնպես չէ, որ աշխատացնում են․․․ Բազմաթիվ են օրինակները, երբ պաշտոնական դիրքից լսում ենք քաղաքացիական դիրքորոշում, սուբյեկտիվ մեկնաբանություններ եւ դիտարկումներ։

Գիտեք՝ երբ հեղափոխությունը վերածվում է արտաքին նշանի, վտանգվում է նույն այդ հեղափոխության գաղափարը։ Հեղափոխությունը ներքին եւ համարգային ընթացք է․ մի շապիկով, մի լոզունգով «Ոսկե ծիրանում» հեղափոխություն անել հնարավոր չէ։  Հեղափոխությունը մտայնության եւ տրամաբանության, հոգեբանության փոփոխություն է։

Կարծու՞մ եք՝ այդ ղեկավարը նույն շապիկով չէր կարող ներկայանալ նախկին իշխանությունների օրոք․․․ Իհարկե կարող էր։ Սա որեւէ կապ չունի հեղափոխական մտածողության հետ, սա զոռով օրիգինալություն է, իսկ օրիգինալությունը, իմ կարծիքով, շատ անկաշկանդ պիտի լինի, շատ բնական, շատ անբռնազբոս եւ չվիրավորի դիմացինի ըմբռնումը։

Հեղափոխությունից հետո շատ արտահայտություններ այդ նույն «օրիգինալության» շարքից էին։ Ես չեմ կարող գնահատել ու  ասել՝ դրանք «զոռով» օրիգինալություններ էին, թե բնական, բայց օրինակներ հաստատ կան։ Հիշու՞մ եք Լիլիթ Մակունցը նշանակումից րոպեներ անց ասաց, որ մշակույթն ինքն է, որն իր հերթին քննարկումների ալիք բարձրացրեց։

Լիլիթ Մակունցն իրականում շատ ուժեղ արտահայտություն էր արել, եւ, եթե բացեր միտքը, ամեն ինչ տեղը կընկներ։ Մշակույթը միայն գեղարվեստականությամբ չի որոշվում, մշակույթը վերաբերմունքն է իրականության, միջավայրի, դիմացինի նկատմամբ, մշակույթը միջանձնային հարաբերությունների կառուցումն է, եւ, այո, ի վերջո մշակույթը ես եմ, որովհետեւ իմ մեջ, իմ միջոցով է այն դրսեւորվում։

Դուք դեռ չէիք պաշտոնավարում, բայց այսպիսի մի արատահայտություն էլ Ձեզնից է ֆիքսվել․ «Մշակույթը ինքներս մեր մասին մտածելու որակն է»։

Այս միտքը ծնվել է հարցազրույցներից մեկի ժամանակ, բայց կարող եմ ժամերով խոսել սրա մասին եւ հիմնավորել ասածս։

Իմ պատկերացմամբ, մշակութային քաղաքականությունը գրեթե նույնական է տեղեկատվական քաղաքականության հետ։ Եթե մշակութային քաղաքականության միջոցով արթնացնում ես հանրային լավատեսություն, գեներացնում ես պոզիտիվ գաղափարներ, խրախուսում ես նախաձեռնողականություն, խթանում ազգային եւ անհատական արժանապատվությունը, եւ այդպես աստիճանաբար շտկվում է նաեւ հայ մարդու մեջքը, ուրեմն մշակույթը խփում է տասնոցին։

Եթե այդ նույն մշակույթի միջոցով մեղմացնում ես հանրային հակասությունները, բեւեռացումը, եթե ներարկում ես ամենամարդասիրական զգացումները, ասածս էլ ավելի է ամրապնդվում։

Հիմնական սկզբունքը մարդուն կտրելն է անասնական նախասկզբից, բնազդները մեղմելն է, դնելն է կոնվենցիոնալ հարաբերությունների մեջ իր նմանների եւ աշխարհի հետ։

Ավելի լայն իմաստով՝ մշակույթը միջազգային համակեցության միակ գրավականն է։

Վա՞խ չկա, որ նման քաղաքականության կոնտեքստում կարող է առաջ գալ քաղաքականացված մշակույթի հարցը։

Այն պահից, երբ ստեղծագործությունը դուրս է գալիս արվեստագետի մենակության դաշտից, մտնում է քաղաքականության մեջ։ Կտավը միայն արվեստանոցում, նկարիչի հետ է ապաքաղաքական․ հենց ցուցադրվեց, արդեն քաղաքականության մաս է։

Այսինքն, երբ ստեղծագործողի ինտուիցիան կամ մտածողությունը նյութականանում է եւ մտնում հանրային իրականության մեջ, ուզած-չուզած, գործ ունենք քաղաքականության հետ։ Եվ, եթե ասում ենք, մշակույթի հանրայնացում եւ միջազգայնացում, նորից գործ ունենք մշակութային քաղաքականության հետ։ Հենց մշակութային արդյունքը, պրոդուկտը սկսում ես ծառայեցնել անձի կատարելագործմանը, արդեն կոնկրետ քաղաքականություն ես վարում։

Այլ խնդիր է՝ որքանով է արվեստը ծառայեցվում կուսակցական խնդիրներին եւ շահերին։ Սա մերժելի է բնականաբար։

Երբ ասում եք՝ մշակույթը անձի կատարելագործմանն եք ծառայեցնում եւ դրան զուգահեռ խոսում եք մշակույթի միջազգայնացման քաղաքականության մասին, հարց է ծագում՝ խոսում եք  ի շահ պետության, թե՞ ի շահ անհատի։

Պետությունը կազմված է անհատների կոնվենցիոնալ հարաբերություններից, եւ այս իմաստով պետություն-անհատ տարանջատում մտցնել չեմ կարող։

Հասարակությունն իր բազմազանության մեջ պիտի ունենա ընդհանուր նպատակ, այլապես ազգ, պետություն, երկիր բառերի բովանդակությունն արժեզրկվում է։ Հասարակությունը հենց բազմազանության մեջ է կատարյալ, բայց այնքան ժամանակ քանի դեռ այդ բազմազանության արդյունքնում պառակտում չի ձեւավորվում։

Բայց որեւէ արտիստ, որն ունի կոնցեպտուալ գաղափար եւ այն հակադրվել է հանրության ընդհանուր տրամադրությանը կամ մտածումին,  ի վերջո քննադատվել է եւ/կամ չի ընկալվել, այս համատեքստում տեղ չունի՞։

Երբ խոսում եմ հարաբերականորեն անհակասական հարաբերությունների մասին, ես խոսում եմ հասարակության բնականոն վիճակի մասին։ Այն, ինչ տեղի ունեցավ հեղափոխության օրերին, հակադրում չէր, ընդվզում էր։

Այո, ընդվզման, իրավիճակ փոխելու, նոր մոտեցումով ներկայանալու առումով արվեստը լուրջ ազդակներ է հղում, կարող է հասարակական լուրջ տրամադրություններ առաջացնել, եւ պատմականորեն այդպես էլ եղել է՝ պերֆորմատիվ ակտերի, կինոյի, թատրոնի միջոցով։ Ընդվզումն ամեն կերպ կարող է դրսեւորվել՝ քայլելու, արվեստի, անգամ լռության միջոցով․ կերպերը շատ են․․․

Երբ դուք նշեցիք, որ ես «քայլողներից» չեմ եղել, մեկ անգամ եւս իմաստավորեցի այդ պահը, որովհետեւ, ըստ երեւույթին, ինձ պաշտոնի նշանակողը չի առաջնորդվել միայն այդ օրերի «քայլածով» կամ «չքայլածով», այլ կողմնորոշվել է իմ մասնագիտական քայլերով առհասարակ: Սա իր հերթին մեծացրել է իմ պատասխանատվությունը ստանձնած պաշտոնի հանդեպ։

Բալկոնի նախորդ հյուրը Ռուբեն Բաբայանն էր։ Երբ խոսում էինք համակարգից եւ ապա վախերից, Բաբայանն ասաց, որ կան վախեր, որոնք մշտական են, սակայն կան նաեւ համակարգի կողմից ստեղծված վախեր, ինչպես օրինակ կուսակցական վախն է։

Հիմա Դուք հակադրություն եւ ընդվզում բառերի միջեւ տարբերակման նշան եք դնում․ կուզեի հասկանալ՝ պաշտոնն ստանձնելու պահից սկսած ինչ եք մտածում այս իմաստով․ եթե ստեղծվի ընդվզման իրավիճակ, ի՞նչ գործողության կդիմեք․ կհեռանա՞ք լուռ, թե՞ կարտահայտվեք։

Բաբայանի նշած վախը հետզհետե մարում է, որովհետեւ ականատեսն ենք, որ նույն ֆրակցիայի մեջ կարող են լինեն հակասություններ, քննադատություններ։ Ես լավ եմ հիշում, թե ինչպես էր Մխիթար Հայրապետյանը մշակույթի ոլորտի ժամանակավոր պատասխանատուին քննադատում այս կամ այն հարցերի հետ կապված։ Եվ ինձ ուրախացնում է ազատության դրսեւորումը, ուրախացնում է նաեւ այն իմաստով, որ ներկուսակցական պատժի ինստիտուտ այլեւս գոյություն չունի, ազատ տեսակետը հետեւանքներ չի ունենում։

Այս առողջացման պրոցեսը ոմանք վերագրում են «իրավիճակին չտիրապետելուն», ինչ-որ թուլությունների,  այնինչ մենք պարզապես հետ ենք վարժվել ազատությունից։

Ինչ վերաբերում է կոնկրետ ինձ, ապա իմ խղճի ու իմ սկզբունքների դեմ որեւէ բան անել չեմ կարող։ Հեռանալն էլ հանգիստ կտանեմ, բայց հուսամ, որ կհասցնեմ իրականացնել նախանշված ծրագրերը: Պիտի մտնենք համայնքներ, հաղթահարենք մարզային մեկուսացումը, նաեւ բարձրացնենք մեր մշակույթի ու երկրի միջազգային ճանաչելիությունը։

Լավատես եք, պարոն Խզմալյան։

Հակառակ դեպքում աշխատել չեմ կարող։ Տեսեք՝ եթե դերասանը դուրս եկավ բեմ՝ մտածելով, որ ինքը լավ դերասան չէ, չի կարող խաղալ։ Եթե ղեկավարում ես մի ոլորտ ու չես հավատում հաջողությանը, ուրեմն ավելի լավ է չստանձնել այդ պատասխանատվությունը։

Բալկոնում մշտական մի հարց կա․ Հայաստանի եւ Ձեր հարաբերությունների մասին է։

Զարմանալիորեն Հայաստանը կոնկրետ ֆիգուրներով է իմ մեջ ձեւակերպվում․ երբ ասում եմ Հայաստան, Կոմիտասն է, Նարեկացին է, Խորենացին, Սարյանը, Արամ Խաչատրյանը․․․

Այսինքն Հայաստանի հետ հարաբերությունը արդեն ստեղծված արժեքի հետ ունեցած առնչությու՞նն է։

Հայաստանը՝ Հայաստանի իմաստավորումն է արվեստի ու մշակույթի միջոցով։

Բայց կա նաեւ ծայրահեղ մեկ այլ մոտեցում՝ կենսաբանականը․ Հայաստանը կախվածություն է, քաղց, ծարավի զգացում, հայ միջավայրում լինելու անհրաժեշտություն, Հայաստանը ֆիզիկական պայմանավորվածությունն է՝ կլիմայով, բնությամբ, կոնկրետ մարդկանց հետ ունեցած շփումով․․․ Հայաստանը նաեւ Աբովյան փողոցն է, Սայաթ-Նովան է, Սիրահարների այգին, այսինքն՝ շոշափելի, կոնկրետ իրականություն է։

Բայց հարաբերությունների հարցում կոնկրետացում չկա՞։ Հարաբերությունը չի ենթադրում բնութագիր, ենթադրում է երկու կողմերի միջեւ ձեւավորված կապը՝ իր խնդիրներով հանդերձ։

Գիտե՞ք՝ հարցին թերեւս պատասխանելը դժվարանում է այն պարզ պատճառով, որ տարանջատում չեմ կարողանում մտցնել իմ եւ Հայաստանի միջեւ, իսկ գնահատական տալու համար պիտի հստակ տարանջատես, պիտի տարածք բացվի երկու կողմի միջեւ, բայց դա չի լինում․․․ Ուրեմն կարելի է նաեւ այսպես ասել․ իմ ու Հայաստանի հարաբերությունը պայմանավորված է իմ ինքնազգացողությամբ։

Դադար

Հարց ունեմ նաեւ թատրոնների հետ կապված։ Առհասարակ այս առումով հարցերի շարան կա, բայց փորձեմ կոնկրետացնել մեկ ընդհանուրի մեջ։

Այսօր Մնջախաղի թատրոնն ունի շենքային, այլ թատրոններ՝ կազմակերպչական խնդիրներ, ինչպես օրինակ Կամերային երաժշտականը։ Համալիր մոտեցումներ կամ օրեսնդրական կարգավորումներ այս ուղղությամբ կա՞ն արդեն։

Մնջախաղի թատրոնի շենքի հետ կապված՝ պիտի խնդրեմ մի փոքր էլ ժամանակ տաք. արդեն վերջնական հայտարարությամբ հանդես կգամ։

Գլոբալ իմաստով խնդիր ունենք վերլուծելու, հասկանալու թատերական ոլորտում առկա հիմնական հարցերը։ Այդ նպատակով արդեն քայլեր ձեռնարկում ենք, եւ հենց այս ամսվա ընթացքում բոլոր ՊՈԱԿ-ների ղեկավարների հետ քաղաքից դուրս երկօրյա քննարկում ունենք։ Աշխատանքային պրոցեսին մասնակցելու են նաեւ հանրային կապերի պատասխանատուներ, իրավաբաններ, շուկայագետներ, ֆինանսիստ-հաշվապահներ, գնումների մասնագետներ։ Նախապես մշակված հարցաշարով երկու օր «թափ ենք» տալու խնդիրները, հետո դասակարգելու ենք դրանք եւ փորձենք հասկանալ այդ խնդիրների որ մասն է օրենսդրական, որ մասը մասնագիտական կոմպետենտության շրջանակներում, իսկ որ մասը կոնկրետ տվյալ կառույցի խնդիրը։

Յուրաքանչյուր որոշման թիկունքում հարյուրավոր ճակատագրեր կան։ Սա նուրբ, անշտապ լուծումներ ենթադրող խնդիր է, խոցելի տեղեր շատ կան։ Մինչեւ խնդիրների լուծման հաջորդական տրամաբանությունը երեւան չգա, փոփոխությունների չենք գնա։  

Դուք կոնկրետ մտահոգություն ունեք թատրոնների ղեկավարների հետ կապված։ Պաշտոնավարելուց դեռ շատ առաջ էլ զրույցներից մեկում նշել էիք, թե հասցրել ենք անգամ երկու-երեք կաթողիկոս փոխել, բայց թատրոններում դեռ նույն ղեկավարներն են նստած․․․

Գեղարվեստական ղեկավարների ինստիտուտը վերաիմաստավորման կարիք ունի։ Անկեղծ խոսենք․ քանի՞ ռեժիսորի, քանի՞ գեղարվեստական ղեկավարի անուն կարող ենք նշել, ովքեր իրենց հեղինակությամբ, իրենց միջազգային ճանաչմամբ կարող են թատրոնի վարկանիշ բարձրացնել, նրանցից քանի՞սն ունեն թատրոնի զարգացման կոնցեպտ։ Ես վերջերս թատրոններից մեկի ղեկավարից պահանջեցի զարգացման այդ հայեցակարգը, ի պատասխան ստացա սիրողական, ընդհանուր ձեւակերպումներով մի փաստաթուղթ․․․

Կադրային լուրջ խնդիրներ ունենք, տնօրենների ընտրության կարգի, ՊՈԱԿ-ների մասին օրենքի վերանայման խնդիր ունենք․․․ Ի վերջո նույն կառույցում չի կարող լինել երկու գլուխ՝ տնօրեն եւ գեղարվեստական ղեկավար, որովհետեւ նա, ով ստորագրում է փաստաթղթերը, տերն է թատրոնի, եւ, քանի դեռ այս հարցն օրենսդրորեն չենք լուծել, թատրոնի՝ օր օրի վատթարացող վիճակը տնօրենը բարդելու է գեղարվեստական ղեկավարի վրա, մյուսն էլ իր հերթին բողոքելու է իր սահմանափակ իրավասություններից։

Լուծումները գուցե ցավոտ լինեն, բայց անհրաժեշտ են։

Հենց այս «ցավոտ» լուծումներն էլ հանրային կամ մասնավոր կոլեկտիվի բողոքի ալիքի պատճառ կարող են դառնալ։

Հա, բայց գիտակցման հարց է․․․ Եթե դու վատ դերասան ես, ինչու՞ պիտի պետությունը՝ այսինքն հարկատուն, քեզ դրա համար վճարի։ Ինչու՞ պիտի պետությունը խրախուսի սիրողականությունը, երբ դրան զուգահեռ քիչ չեն այն դերասանները, ովքեր իսկապես պահանջված են, ովքեր ունեն իրենց հանդիսատեսը, ինչպես օրինակ, Նարինե Գրիգորյանը, Միքայել Պողոսյանը, Վարդան Պետրոսյանը եւ այլք։

Տպավորություն է, որ մշակութային դաշտում հեղինակություններ եք փնտրում։

Արվեստը հենց հեղինակությունների, տաղանդների իրականություն է։ Խնդրում եմ՝ չշփոթեք ասածս հանրային ճանաչվածության հետ։ Մարդու տեղը կարող է եւ չիմանան, բայց թատերական դաշտում չի կարող արժեքավոր մի բան վրիպել գոնե մասնագիտական շրջանակի աչքից։

Մեռած կառույցներում տարիներ շարունակ ֆինանսներ ենք ներդրել, սուբսիդավորվել են այդ կառույցները, աջակցություն ստացել, այնինչ դրա փոխարեն ֆանտաստիկ նկարիչները, օրինակ, ովքեր խորապես ապասոցիալականացված են, իրենց ճանաչելիության համար որեւէ օժանդակության չեն արժանացել։

Մեռած մարմնին այս իմաստով այլեւս սիստեմա միացնելու կարիք չկա։ Նշած խնդիրը բազմաշերտ է, բարդ, բայց լուծելի։

Դադար

Ռուբեն Բաբայանն ասում էր, որ թատրոնը կրթական ֆունկացիա իրականացնել չի կարող, այն ինքդ քեզ հետ առչվելու հնարավորություն է տալիս։ Մյուս կողմից էլ, պարոն Խզմալյան, եթե մշակույթը դիտարկում ենք որպես քաղաքական պրոպագանդայի մաս, որպես ճանաչելիությանը նպաստող բաղադրիչ, խնդրականացնելու շատ բան է առաջ գալիս։

Ձեր նշած հեղինակություններն էլ, ստացված ներկայացումներն էլ ի վերջո փորձարկումների հետեւանքներ եւ վերջնարդյունքներ են։

Տարանջատման նուրբ գիծ քաշելու կարի՞ք չկա։

Ինձ թվում է՝ պարոն Բաբայանը դիդակտիկան է նկատի ունեցել․ կրթելը եւ ուսանելը տարբեր բաներ են, իսկ արվեստը կրթական մեծ գորառույթ ունի, որովհետեւ, երբ աչքդ գեղեցիկ պատկեր է տեսնում, ականջդ ընտիր երաժշտություն է լսում կամ փայլուն հայերեն, չե՞ս կրթվում․․․

Իհարկե, արվեստի նպատակը կրթելը չէ․ այն չի կարող ստեղծվել այդ գործառույթին ծառայելու համար․․․ Սա արդեն արվեստի պրիմիտիվացում կլինի։ Արվեստը կրթում է ակամա, ոչ թե նպատակաուղղված։

Գիտե՞ք՝ դա նույնն է, որ ես ձեր դիմաց շնչեմ ու ակնկալեմ, որ Դուք իմ շնչառությունից «կրթվելու» եք։ Որեւէ կոպիտ միջամտություն արվեստի գործի եւ կրթական գործառույթի միջեւ չի կարող լինել։

Ինչ վերաբերում է հեղինակություններին եւ էքսպերիմենտին։ Մեծ հաշվով նույն այդ հեղինակությունները փորձարարներ են․ արվեստը չի կարող չլինել փորձարարություն, արվեստում չի կարող բացակայել իմպրովիզը, արվեստն ի վերջո չի կարող լինել կանխատեսելի: Բայց շատ հաճախ փորձարարություն բառով մեղմացնում են պատասխանատվության զգացումը, երաշխավորում տապալման մեղմացումը, թաքցնում սիրողականությունը ու անտաղանդությունը։

Հենց սկսում ենք շատ ընդգծել փորձարարություն բառը, մի բան, ուրեմն, այնպես չէ։ Փորձարարություն բառի մեջ մեծ հաշվով նաեւ սպեկուլյացիա կա․եկե՛ք, նայե՛ք, եթե չհավանեք, կասեմ, որ փորձարարություն էր․․․

Դուք մի առիթով ասել եք, որ ներկայի խնդիրների մասին խոսելիս անցյալից վերագրումներ անելը եւ համեմատականներ տանելը սխալ է, բայց տեսնում ենք, որ իրականությունն առանց այդ հիշատակումների անհնարին է։

Հեղափոխությունից հետո, եթե առաջանում են հարցեր, որոնք դեպի փակուղի են գնում, փրկօղակը դառնում է հենց անցյալի վերագրումը, մեջբերումները, խնդիրները, որոնք ժառանգել եք։

Ճիշտ չի լինի, եթե ասեմ, որ նախկին իշխանությունների  օրոք ոչ մի լավ բան տեղի չի ունեցել։ Մեր զրույցի սկզբում թվարկածս փառատոնները, նախագծերը իրագործվել են հենց այն ժամանակ, բայց հարցն այլ է։

Գլոբալ առումով ես չեմ խոսում մասնավոր փառատոնի, անհատի, մեկ իրադարձության մասին․․․ Մշակույթի, մտածողության խնդրի մասին եմ խոսում։ Արդյոք մշակույթը տոնակատարություն է, միջոցառում, թե՞ զորեղ, ներքաղաքական, նաեւ դիվանագիտական հարաբերությունների լծակ, գործոն։

Սրանք տարբեր ընկալումներ են, եւ, եթե պիտի մնանք իվենթների մակարդակում, այդպիսի «մշակույթն» ինձ չի հետաքրքրում։

Դադար

Հիմքեր պիտի ստեղծվեն, որ հաղթահարվի մայրաքաղաքի ու համայնքի անջրպետը, որ միջազգային հարթակներում հնարավորինս հանդես գալու շանսերը մեծանան, որ պետական միջոցները անարդյունավետ չբաշխվեն փառատոնների վրա, այլ ուղղվեն երիտասարդների՝ միջազգային փառատոներին մասնակցելու, փորձի փոխանակման հնարավորությանը, իրենց ժամանկակցին ճանաչելուն։ Այսինքն աշխարհայացքի ընդլայնման եւ չափանիշների բարձրացման մասին եմ խոսում․․․ Սա է ինձ համար կարեւորը։

Այնուամենայնիվ չեմ կարող չուղղել այս հարցը եւս․ հեղափոխության սպասու՞մ էիք, եւ այն, ինչ տեղի ունեցավ, հեղափոխություն եք անվանու՞մ, թե՞ ոչ։

Խորքային հեղափոխությունն առջեւում է։ Տարիներ առաջ պատկերավոր մի բան էի ասել՝ ժողովրդի ատելությունը ծնելու է Ռոբին Հուդ։ Նիկոլ Փաշինյանն իր անձով կենտրոնացրեց հանրային մղումները եւ արեց մի բան, որն անհավանական էր թվում։

Դադար

Ի վերջո, իշխանափոխությանը հաջորդելու է խորքային, արժեքաբանական հեղափոխությունը, եւ այս ընթացքը մի տարվա բան չի․ ամենօրյա աշխատանք է, գիտակցության փոփոխություն․․․ Այս իմաստով մինչեւ վերջին մարդը չդադարեց մտածել, որ նախորդ իշխանությունները նորից կվերադառնան, չենք կարող ասել, որ հեղափոխությունն ավարտված է։

Ուզում էի ամփոփել զրույցը, բայց այս պատասխանից եւս մեկ հարց առաջացավ, որը չեմ կարող բաց թողնել։

Լսում եմ։

Ձեր այս տեքստը կարող է հանգիստ խնդրականացվել, որովհետեւ նախկին իշխանությունների ժամանակ էլ «ռոբինհուդացման» տեքստեր հնչել են շատերի կողմից։ Դուք ինքներդ նշեցիք բեւեռացման պատճառների, հողը ոտքերի տակից կորցրած արվեստագետների մասին։

Գուցե Ձեր վերագրումը բովանդակային մեծ տարբերություն ունի, բայց, մեկ է, բանավորության կոնտեքստում հնչում է նույն կերպ։

Սկզբունքային տարբերություն կա․ Նիկոլ Փաշինյանը նպատակ չունի մի մատով իրավիճակ կառավարելու։ Մարդիկ այլեւս վախ չունեն այդ մի մատի շարժումից, չեն ընկալում Փաշինյանին որպես միանձնյա վերահսկող,  որպես միանձնյա որոշում կայացնող։

Համակրական տեքստերն այս իրավիճակում համակարգային քծնանքի վերածվելու վտանգ չունեն։ Գուցե լինեն քծնողներ, որովհետեւ հեղափոխություն չի նշանակում մարդկային բնության փոփոխություն, բայց դա էլ որեւէ կերպ իր հետեւանքները չի ունենա մի պարզ պատճառով․ ես մինչեւ հիմա չեմ տեսել նախադեպ, որ իշխանությունը խրախուսի նման պահվածքը, ավելին ասեմ՝ եւ ես, եւ դուք տեսել ենք մարդկանց, որ հեղափոխության ինչ-որ պահից սկսեցին դիֆերամբներ երգել եւ հետո լռեցին, որովհետեւ ոչինչ չստացան դրա դիմաց․․․

Գլխումս դեռ պտտվում է «Հայաստանը իմ ինքնազգացողությունն է» արտահայտությունը։ Գուցե բովանդակային փոփոխության հետ կապված հարցադրումներս շատ են։ Ինչպես ասում են, սա այլ օպերայից է, այլ զրույցի է տանելու։ Կանդրադառնանք մի օր այդ արտահայտությանը․․․

Հայաստանն իմ ինքնազգացողությունն է․ սա իսկապես ավելի ճշգրիտ ձեւակերպում է, եւ, եթե մենք մասնագիտական ուղի անցնող, ստեղծող եւ արարող մարդու ինքնազգացողությունը չենք լավացնելու, ուրեմն վտանգի առաջ ենք։ Կարծում եմ, սակայն, որ առողջացման, ինքնազգացողության բարելավման մեկնարկն արդեն տրված է։